Komisja Policji Obojga Narodów
Nawiązywanie współczesnej Policji do jej międzywojennej poprzedniczki - m.in. ustanowienie święta Policji w rocznicę przyjęcia ustawy o Policji Państwowej z 24 lipca 1919 roku - sprawia, że dzieje polskich służb policyjnych utożsamiane są powszechnie z mijającym XX wiekiem i odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Tymczasem polskie tradycje tej służby są znacznie bogatsze, a jednym z najświetniejszych jej elementów jest Komisja Policji Obojga Narodów
Wiele nowoczesnych instytucji polskiego życia publicznego, związanych jest z kontrowersyjną postacią króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, będącego dla jednych sprawcą i symbolem upadku Polski, a dla drugich prekursorem i sympatykiem reform mających prowadzić do odrodzenia państwa. Jednym z elementów owych reform było powołanie w 1775 r. pierwszego w Polsce nowoczesnego rządu, Rady Nieustającej, a w jej składzie m.in. Departamentu Policji. Można więc powiedzieć, że ów departament był pierwszym polskim organem centralnym, w gestii którego znajdowały się tzw. sprawy policyjne, przy czym w XVIII wieku pojęcie to obejmowało znacznie szerszą gamę problemów niż współcześnie.
Powołanie Departamentu Policji było reakcją na stan bezpieczeństwa w Rzeczypospolitej, odziedziczony po czasach saskich. Spośród licznych tego świadectw można przytoczyć opis zawarty w diariuszu podróżypewnego cudzoziemca, przebywającego w Polsce w latach sidemdziesiątych XVIII w., który pisał: „Idąc ulicami Warszawy nie mogłem się uwolnić od wrażenia, że znajduję się w jakimś podupadłym i na wpół zrujnowanym miasteczku. W mieście, w którym zimą nie pali się ani jedna lampa i nie przedsiębrze się żadnych środków zapewniających ludności bezpieczeństwa, każdy zdecydowany złoczyńca może pod osłoną nocy popełnić najbardziej nawet okrutną zbrodnię”.
Departament Policji istniał do 1789 roku, tj. do momentu likwidacji Rady Nieustającej. Bilans jego działalności był zróżnicowany. Nie zdołał on podporządkować sobie terenowych organów administracji w postaci starostów. Jego kompetencje dotyczyły poza tym tylko tzw. dóbr królewskich. Mimo to podróżujący po Polsce w 1791 r. Niemiec Johann Biester zaobserwował inny już wygląd Warszawy, niż ten dominujący 20 lat wcześniej. Z jego relacji wynikało bowiem, że w Warszawie podczas obrad Sejmu Wielkiego pełno było „prostych, pięknych ulic, którymi w dzień i w nocy można spacerować zupełnie bezpiecznie i spokojnie, co więcej rzadko tu dochodzą odgłosy kłótni, czy jakichś hałasów”.
Ta diametralnie inna ocena stołecznego miasta była niewątpliwie rezultatem działań podjętych z inicjatywy Departamentu Policji. Można więc przypuszczać, że podobne zmiany zaszły i na innych terenach Rzeczypospolitej. Departament Policji miał jednak inne zasługi. Z jego inicjatywy rozpoczęto bowiem walkę z powszechnym w tym czasie włóczęgostwem, a w Warszawie wprowadzono numerację domów. Materialną, bezcenną spuścizną po Departamencie Policji jest też zachowany do dzisiaj „Raport generalny miast”, będący pokłosiem dokonanego w 1777 roku pierwszego spisu ludności miejskiej i zawierający wiele informacji o stanie infrastruktury miejskiej oraz jej mieszkańcach.
Efekty działań Departamentu Policji sprawiły, że również Sejm Czteroletni, dokonując dzieła naprawy państwa nie pominął w swych pracach problemów dotyczących - używając współczesnej terminologii - porządku i bezpieczeństwa publicznego. Odnosiła się do nich ustawa o Komisji Policji, przyjęta przez ten Sejm 24 czerwca 1791 r. Jej mocą została powołana tytułowa komisja, która zastąpiła Departament Policji. Miała ona sprawować nadzór policyjny nad miastami królewskimi, natomiast nie objęła zakresem swego działania dóbr szlacheckich. W ustawieszczegółowo wyspecyfikowano kompetencje komisji, które spro-wadzone były do następujących obszarów działania:
1 Sprawy bezpieczeństwa i spokoju ogólnego całego kraju - pojmowane bardzo szeroko. Podstawową powinnością była tutaj walka z przestępstwami kryminalnymi, prostytucją, żebractwem i włóczęgostwem. Ponadto jednak komisja została zobowiązana do: udzielania pomocy w wypadkach klęsk żywiołowych, wydawania przepisów dla cudzoziemców osiedlających się w Polsce, przestrzegania, aby „wolność pisania i drukowania pewną i niewzruszoną była”, ustanawiania jednolitych w kraju miar i wag, prowadzenia sprawozdawczości dotyczącej ewidencji ludności, spra-wowania nadzoru nad więziennictwem, domami poprawy oraz budynkami i miejscami stanowiącymi własność prywatną i miejską.
2 Sprawy bezpieczeństwa i spokoju w miastach wolnych Rzeczypospolitej. Komisja była uprawniona do dokonywania kontroli władz miejskich, łącznie z prowadzoną przez nie gospodarką finansową. Ponadto do zakresu jej działania zaliczono: organizowanie akcji przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, zapobieganie gwałtom popełnianym przez żołnierzy, zakładanie kas publicznych dla wsparcia pogorzelców.
3 Sprawy „wygody ogólnej” całego kraju. Komisja otrzymała zarząd nad drogami lądowym, rzecznymi i pocztą. Miała również zabezpieczyć w wystarczających ilościach i tanio „rzeczy do życia potrzebne” oraz podjąć starania o zorganizowanie prac publicznych.
4 Sprawy „wygody szczególnej” miast Rzeczypospolitej. W myśl zawartych w ustawie postanowień komisja miała inicjować działania poprawiające jakość życia w miastach oraz ich estetykę. Zalecono więc wprowadzenie oświetlenia ulic, przeniesienia cmentarzy poza granice miast, ulepszenia nawierzchni ulic poprzez ich wybrukowanie itp.Ustawa oprócz uprawnień formułowała też zakazy. Zgodnie z nimi Komisja Policji nie miała prawa do:
* naruszania przyrodzonych i zabezpieczonych ustawami Rzeczypospolitej praw wolnościwłasności osobistej obywateli,
* zaciągania długów oraz ustanawiania podatków,
* tanowienia prawa,
* wkraczania w dziedzinę władzy innych komisji,
* rozciągania władzy na miasta i wsie prywatne, gdzie mogła dawać tylko rady i ostrzeżenia,
* przeprowadzania w dobrach prywatnych „szpiegowania i rewizji”.
W myśl zapisów ustawy, pracami Komisji Policji Obojga Narodów kierował minister wspomagany przez 15 komisarzy - pochodzących ze stanu szlacheckiego i mieszczańskiego, wybieranych przez Sejm na okres 2 lat. Przy ich wyborze decydujące znaczenie, oprócz przynależności do wymienionych stanów,miał cenzus majątkowy oraz doświadczenie w pracy publicznej. Komisarze posiadali w komisji tzw. głos stanowczy, jednakże ustawa przewidywała możliwość powoływania do Komisji asesorów z tzw. głosem doradczym.
W miastach podzielonych na cyrkuły zwierzchnikiem oficjalistów i sług policji był wójt cyrkułowy, a w miastach nie podzielonych na te jednostki administracyjne - wójt stojący na czele magistratu. Niższymi urzędnikami policji byli „dozorcy policyjni”, których zadaniem było m.in. donoszenie władzom miejskim o włóczęgach i żebrakach oraz prowadzenie rejestru obcych przybyszów znajdujących się na powierzonym ich nadzorowi terenie. W celu zwalczania włóczęgostwa wprowadzono obowiązek wydawania paszportów przez władze miejskie.
Dzieło reform Sejmu Czteroletniego zostało przerwane wskutek zawiązania konfederacji tar- gowickiej, która zniosła postanowienia Konstytucji 3 maja oraz przywróciła stare prawa kardynalne. Zmianom tym nie oparła się też Komisja Policji. Została zniesiona, a władzę policyjną przywrócono marszałkowi wielkiemu koronnemu. Jako dowódca policji warszawskiej, a zarazem wyraziciel interesów Targowicy, poddał ostrej cenzurze prasę i widowiska teatralne. Likwidowano też działalność wszelkich stowarzyszeń patriotycznych, represjonowano osoby niechętne Targowicy, poddano nadzorowi cudzoziemców - zwłaszcza Francuzów. Podobnie sytuacja wyglądała w Krakowie, gdzie władze konfederacji targowickiej nakładały na właścicieli i mieszkańców domów obowiązek składania donosów organom policyjnym. Mieli oni przedstawiać zwłaszcza raporty o osobach przybywających i odjeżdżających z miast oraz informować o podejrzanych posiedzeniach odbywających się w ich domach.
Skierowanie przez targowi- czan aktywności policji na śledzenie i zwalczanie opozycji politycznej sprawiło, że walka z przestępczością kryminalną traktowana była w sposób drugorzędny. Odbiło się to niemal natychmiast na stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Dał temu wyraz kolejny cudzoziemski podróżnik, pisząc pod koniec 1792 roku: „żebracy włóczą się kupami po ulicach i kościołach; straży i patrolów nie ma... Ten brak osobistego bezpieczeństwa dotykalnie mi się zwiastował przed samą Warszawą. Na palu stojącym nad drogą samą wisiała ćwierć człowieka, który z drugim jakimś zamordował na moście przechodnia dla kilku dukatów, które ów miał przy sobie. Po moim wyjeździe trafiło się jeszcze zabójstw kilka”.
Komisja Policji Obojga Narodów formalnie i faktycznie istniała niespełna rok. Był to więc zbyt krótki czas czasu, aby wcielić w życiezapisy ustawy z czerwca 1791 roku. W tym sensie powołanie jej miało przede wszystkim znaczenie symboliczne; stanowiło dowód intencji obozu reform w Polsce, już wtedy rozumiejącego, że żadne państwo nie jest w stanie właściwie wypełniać obowiązków, jeśli nie zagwarantuje podstawowego przynajmniej bezpieczeństwa, spokoju i porządku na swoim terenie. Świadomość tej zależności towarzyszyła Polakom przez cały wiek XIX, jak i w roku 1918, gdy z odbudową państwa wiązała się także budowa jego organów policyjnych, zwieńczona ustawą z 24 lipca 1919 r. Świadomość tej zależności nie budzi też kontrowersji i dzisiaj, przy czym Polacy mogą mieć tę satysfakcję, że dostrzegli ją jako jedni z pierwszych, czemu dali wyraz w ustawie o Komisji Policji Obojga Narodów.
Źródło: Gazeta Policyjna/Piotr Majer, nr 17/1999, s. 1,3
