POLSKIE FORMACJE POLICYJNE W WIELKOPOLSCE (1918 - 1920) część I - Aktualności - Historia i Tradycja

Jednocześnie ujawniła swoje istnienie Straż Obywatelską pod komendą Juliana Bolesława Lange, działacza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Jej formowanie rozpoczęło się kilka tygodni wcześniej. W dniu 17 października 1918 r. w Poznaniu odbyło się tajne spotkanie „mężów zaufania” z Poznania, Gniezna, Inowrocławia, Kościana, Obornik i Szamotuł. Podczas tego spotkania powołano do życia konspiracyjną Komendę Tymczasową Straży Obywatelskiej liczącą 9 osób. Obok Langego znaleźli się w niej Władysław Kulczycki – zastępca komendanta, Karol Rzepecki, Bronisław Śniegocki i Jan Tucholski odpowiedzialni za organizację, J. Pyszczyński odpowiedzialny za umundurowanie, S. Borucki odpowiedzialny za uzbrojenie, Celestyn Rydlewski odpowiedzialny za sprawy sanitarne, Zygmunt Głowacki odpowiedzialny za sprawy sądownicze, S. Kroczyński odpowiedzialny za kasowość. Adiutantami zostali T. Bobowski i A. Ratajczak.

Po ujawnieniu w Wydziale Wykonawczym Rady Ludowej za organizację i funkcjonowanie Straży odpowiedzialny został Karol Rzepecki. Swoje zadania podjęła już w dniu 13 listopada. Następnego dnia jej powstanie potwierdziło poznańskie Prezydium Policji, nakazując podporządkowanie się jej poleceniom. Wzywano mieszkańców Poznania w wieku 20 - 50 lat do wstępowania w jej szeregi. Apele kierowano do wszystkich społeczności żyjących w mieście.

W dniu 15 listopada ukazała się wspólna odezwa polskich posłów do Reichstagu i Sejmu Pruskiego wzywająca do tworzenia polskich Rad Ludowych. Dzień wcześniej wyłoniony zostaje Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, spośród członków Centralnego Komitetu Obywatelskiego, złożony z ks. Stanisława Adamskiego, Wojciecha Korfantego i Adama Poszwińskiego. Jego podstawowym zadaniem  stało się zwołanie Polskiego Sejmu Dzielnicowego, który wyłonić miał Naczelną Radę Ludową „przedstawicielstwo wszystkich Polaków zamieszkałych na ziemiach objętych dotąd granicami państwa niemieckiego”. Wezwano jednocześnie do ujawnienia się komitetów obywatelskich w powiatach i utworzenia powiatowych rad ludowych.

Następne dni przyniosły kolejne apele zmierzające do rozwoju liczebnego Straży Obywatelskiej. Podkreślano, że na przedmieściach Poznania wstępowanie do Straży nie cieszyło się zainteresowaniem. Podobnie rzecz wyglądała w środowiskach inteligenckich. Dlatego też kierownictwo Straży stwierdzało, że „jeżeli mamy czuwać nad życiem i mieniem mieszkańców, to musimy żądać, aby każdy obywatel do 55 roku życia wstąpił do Straży”. Postanowiono otworzyć cztery biura werbunkowe położone w różnych częściach miastach. W szeregach Straży służyli obok siebie Polacy, Niemcy i Żydzi. Apele spotkały się wreszcie z należytym odzewem i już w tydzień po utworzeniu jej liczebność przekroczyła 1400 członków. Oznaką Straży była biała stemplowana opaska noszona na ramieniu. Nowa formacja mająca wyraźnie charakter policyjny, funkcjonowała obok dotychczasowych służb policyjnych podległych poznańskiemu Prezydium Policji. Około 20 listopada po raz pierwszy pojawia się określenie Straży Ludowej. Spotykamy je w piśmie poznańskiej Rady Ludowej opublikowanym w Dzienniku Poznańskim.

Polski Sejm Dzielnicowy obradował w Poznaniu w dniach 3–5 grudnia 1918 r. Wśród wielu spraw podejmowanych podczas kilkudniowych debat do najistotniejszych należało zapewnienie bezpieczeństwa ludności narodowości polskiej oraz ładu i porządku publicznego w obliczu praktycznego ustania działania niemieckich organów policyjnych. Problemy te na posiedzeniu plenarnym referował Andrzej Szembek z Komisji Bezpieczeństwa Publicznego. Sejm zadania w tym zakresie powierzył Straży Ludowej, której oddziały miały powstawać w porozumieniu z miejscowymi radami żołnierskimi i robotniczymi oraz podejmować służbę wspólnie z żandarmami niemieckimi „pozostającymi w służbie”. Za pożądane uznano ustanowienie instruktorów, którzy czuwaliby nad utrzymywaniem dyscypliny wojskowej wśród członków Straży. Obszernie dyskutowano także nad jej regulaminem, uwzględniającym zwłaszcza stosunki wiejskie. Uzgodniono przedstawienie Sejmowi rezolucji wzywającej do tworzenia Starzy Ludowej w każdej miejscowości. W jej szeregi wstępować mieli ochotnicy w wieku 18-50 lat, rekrutujący się spośród starszych wiekiem żołnierzy, członkowie towarzystw sokolich, skauci i bractw strzeleckich.

Wkrótce ukazały się Wytyczne dla Straży ludowych autorstwa Maciaszka z Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego NRL. Zawarto w nich cele, zasady organizacji i funkcjonowania Straży. Wyraźnie podkreślono, że podstawowym celem straży ludowych było utrzymanie ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego „a mianowicie życia i mienia współobywateli bez różnicy narodowości”. Osiągnięcie tego celu możliwe było tylko dzięki karności w szeregach, sumienności i punktualności. Każdy członek Straży miał się charakteryzować spokojem, rozwagą i uprzejmością. Ogólny nadzór nad działalnością Straży sprawowała Naczelna Rada Ludowa poprzez Wydział Bezpieczeństwa Publicznego. W powiatach obowiązek ten spoczywał na powiatowych radach ludowych. W ich kompetencji leżało powołanie komisarza dla straży ludowej odpowiedzialnego za nadzór nad strażami w poszczególnych miejscowościach powiatu. Członkowie Straży w danej miejscowości mieli wyłaniać spośród siebie zarząd oraz naczelnika dla celów administracyjnych. Osobę powołana na stanowisko naczelnika zatwierdzał wspomniany już komisarz powiatowy. Większe miasta miały być podzielone na okręgi kierowane przez okręgowych. Członków Straży obowiązywał rygor wojskowy. Nie byli jednolicie umundurowani, ale obowiązani byli nosić oznaki na lewym ramieniu oraz pisemne legitymacje wydawane tylko na czas służby. Wszyscy obowiązani byli do stawiennictwa na codziennym apelu, podczas którego ogłaszano hasło, rozporządzenia władz zwierzchnich oraz informowano o ważniejszych zdarzeniach mających miejsce w ciągu dnia. Do podstawowych obowiązków strażników należało utrzymanie ładu, spokoju i porządku. Wszystkich zakłócających ów ład i spokój należało aresztować bez względu na narodowość. Szczególne baczenie należało mieć na agitatorów bolszewickich. Strażnicy mieli również dozorować budynki użyteczność publicznej i udzielać pomocy w razie wybuchu pożaru. W dalszej części omawiano zasady postępowania przy aresztowaniach, użyciu broni, organizacji patroli i strażnic.

Organizację Straży Ludowej powierzono Komisariatowi Naczelnej Rady Ludowej. Jednakże rozwój wypadków powodował, że sytuacja zaczynała wymykać się spod kontroli strukturom powołanym przez rady żołnierskie i robotnicze. Sytuacja stała się na tyle poważna, że Komisariat zmuszony był do wydania odezwy, w której stwierdzano:

„Urzędy dotychczasowe uznały, iż nie mogą podtrzymać ładu i porządku oraz publicznego bezpieczeństwa. Rada Żołnierzy i Robotników jest bezsilna. Wobec tego przejmujemy kierownictwo spraw administracyjnych i wojskowych. … Ludność wszelką bez różnicy wyznania i narodowości wzywamy do zachowania spokoju i czuwania nad bezpieczeństwem osób i mienia wszystkich mieszkańców”.

W państwie pruskim policję rozumiano jako całokształt działań o charakterze wewnętrznym. Stąd policja zajmowała się nie tyko zapewnieniem ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego, w tym i prewencją kryminalną, ale także szeregiem innych czynności o charakterze administracyjnym, jak bezpieczeństwem komunikacyjnym, obrotem targowym i publiczną sprzedażą żywności, legalnością i porządkiem zgromadzeń, interesem publicznym w związku z działalnością hotelarską i gastronomią, troską o życie i zdrowie mieszkańców, ochroną przeciwpożarową, ochroną upraw rolnych, ochroną budowlaną, ochroną warunków pracy itp. W dużych miastach policją kierowało Prezydium Policji, w powiatach starostowie. Wszystkie struktury podlegały prezydentowi rejencji i nadprezydentowi prowincji. Już pierwszego dnia zbrojnych starć z siłami niemieckimi w Poznaniu w dniu 29 grudnia 1918 r. Polacy opanowali między innymi Prezydium Policji. W połowie stycznia 1919 r, ukazało się obwieszczenie Komisariatu NRL informujące, że z dniem 9 stycznia Karol Rzepecki objął urząd prezesa policji.

Niedowład pozostałych po państwie pruskim formacji odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz spokoju i mienia ludności powodował, że oddziały Straży Ludowej zaczęły powstawać samorzutnie. Początkowo znajdowały się pod kontrolą lokalnych rad ludowych. Brak było jednak jasnego zakreślenia ich kompetencji. Próbę wypełnienia tej luki podjął Komisariat NRL wyjaśniając, iż:

„wykonywanie władzy policyjnej oddane jest w mieście Poznaniu prezydium policji a w reszcie W. Księstwa Poznańskiego starostom powiatowym. Straże Ludowe są organami wyżej wymienionych władz i do ich rozkazów ściśle zastosować się winny. Nie mają natomiast zupełnie prawa wystawiania mandatów karnych. W sprawach nie cierpiących zwłoki mogą straże ludowe zaaresztować winnych, mają jednak obowiązek natychmiast raport zdać władzom policyjnym do dalszego rozporządzenia. W odcinkach dotkniętych bitwami należy raporty zdawać komendantowi wojennemu, który sprawą dalej pokieruje. W sprawach podległych decyzji rad ludowych, winny straże ludowe zastosować się do zarządzeń tychże”.

Stosunkowo szybko rozrost liczebny szeregów spowodował, że władze dzielnicowe musiały uporządkować organizację Straży. W tym też celu w dniu 6 lutego 1919 r. Komisariat NRL wydał rozporządzenie dotyczące Straży Ludowej21. Nakazywało ono służbę w Straży każdemu mężczyźnie w wieku 18 – 50 lat, który nie zaciągnął się do szeregów wojska polskiego. Obowiązek ten miał być spełniany w miejscu zamieszkania. Osoby pochodzące z terenów niezajętych przez oddziały powstańcze miały zgłosić się do służby w miejscu pobytu. Straż uznana została za formację wojskową. Stąd naczelnego komendanta Straży mianował głównodowodzący Wojska Polskiego, a potwierdzał Komisariat NRL.

Naczelny komendant powoływał komendantów powiatowych, co czynił w porozumieniu z dowódcą odpowiedniego okręgu wojskowego. Wydawał też regulaminy służbowe. Komendanci powiatowi już samodzielnie mianowali dowódców w poszczególnych miejscowościach. Rozporządzenie przewidywało także ogólne przepisy dyscyplinarne. Środki na utrzymanie Straży Ludowej miały pochodzić od osób fizycznych i prawnych obciążonych podatkiem dochodowym. Wysokość daniny ustalona została na poziomie połowy kwoty należnego rocznego podatku dochodowego oraz połowy podatku procederowego (obrotowego). Wpłat należało dokonać do 1 marca 1919 r. Opóźnienie w zapłacie obarczone zostało 20 % odsetkami.

Niewiele można powiedzieć na temat szczegółów organizacji i działania Straży Ludowej ze względu na szczupłość pozostałości archiwalnej. Tym bardziej, że nie stworzono jednolitej formacji dla całej Dzielnicy Pruskiej, czy chociażby tylko Wielkopolski. Stopniowo wykonywane przez nią zadania o charakterze policyjnym zastępowane były zadaniami z zakresu bezpieczeństwa o charakterze wojskowym, szczególnie po wybuchu strać zbrojnych z Niemcami. W początkach lutego 1919 r. Komisariat NRL przekształcił Straż Ludową w formację wojskową. Początkowe kompetencje Straży przejęła utworzona w styczniu 1919 r. Żandarmeria Krajowa. Ostatecznie dnia 30 maja 1919 r. Komisariat NRL przekształcił dekretem Straż Ludową w Obronę Krajową, paramilitarną organizację przygotowującą niepoborowych i zwolnionych ze służby wojskowej do walki zbrojnej i podtrzymującej nastroje patriotyczne.

Źródło:

Piotr Krzysztof Marszałek, Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918 - 1920), Prace Instytutu Prawa i Administracji PWSZ w Sulechowie, 169-182 (2007).

Arkadiusz Słabik, Wielkopolskie formacje bezpieczeństwa publicznego w latach 1918-1920, Słupskie Studia Historyczne 12, 119-132 (2006).

Bolesław Sprengel, Policja Państwowa w Toruniu (1920-1939), Toruń 1999.

Fotografia:
portal: policjapanstwowa.pl

Bibliografia:

Źródła do dziejów powstań śląskich, oprac. H. Zieliński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, t. I, s. 37 i n. 4

A. Czubiński, Z. Grot, B. Miśkiewicz, op. cit., s. 110.

Dziennik Poznański, nr 260 z dnia 12 listopada 1918 r., s. 3.

Dziennik Poznański, nr 261 z dnia 13 listopada 1918 r. s. 2.

Dziennik Poznański, nr 262 z dnia 14 listopada 1918 r., s. 2.

Dziennik Poznański, nr 261 z dnia 13 listopada 1918 r., s. 2.

Dziennik Poznański, nr 263 z dnia 15 listopada 1918 r., s. 1.

Dziennik Poznański, nr 265 z dnia 17 listopada 1918 r., s. 1.

Dziennik Poznański, nr 266 z dnia 19 listopada 1918 r., s. 2.

Dziennik Poznański, nr 267 z dnia 20 listopada 1918 r., s. 2

Dziennik Poznański, op. cit., s. 83. 16 Ibidem, s. 83 i n.

J. Lange, Organizacja Straży i jej udział w Powstaniu Wielkopolskim [w:] Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919.

P.K. Marszałek, Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918 - 1920)

Odezwa Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej z dnia 14 listopada 1918 r., Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918, red. M. Wierzbiński, Poznań 1918, s. 5.

Rozporządzenie o Straży Ludowej z dnia 6 lutego 1919 r.

Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Nr 1 z 16 stycznia 1919 r., s. 4.

Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Nr 3 z 30 stycznia 1919 r., s. 13.

Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Nr 5 z 13 lutego 19119 r., s. 24.

Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Nr 7 z 27 lutego 1919 r., s. 36;

Tygodnik Urzędowy, Nr 2 z dnia 28 marca 1919 r., poz. 9;

Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Nr 5 z 15 kwietnia 1919 r., poz. 25.

Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej, Nr 5 z 13 lutego 1919 r., s. 24.

Wskazówki dla Straży ludowych, Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych w Poznaniu (dalej: WMWN Poznań), sygn. A 1201, s. 3.

Wybór źródeł, red. A. Czubiński, B. Polak, Poznań 1983, s. 372 i n.