POLSKIE FORMACJE POLICYJNE W WIELKOPOLSCE (1918-1920) część II - Aktualności - Historia i Tradycja

Zwiększający się udział funkcjonariuszy Straży Ludowej w walkach powstańczych spowodował, że władze musiały zorganizować formację wykonującą zadania policyjne, tym bardziej, że na terenach zajętych przez wojska powstańcze usuwano pruskich urzędników, w tym i wykonujących zadania policyjne żandarmów. W dniu 15 stycznia 1919 r. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zarządził utworzenie, zależnej wyłącznie od siebie, Żandarmerii, wkrótce zamienionej na Żandarmerię Krajową. Początkowo działającą tylko na zajętych przez wojska powstańcze terenach Wielkopolski.  Zwierzchnictwo nad całą Brygadą Żandarmerii objęło Dowództwo z siedzibą w Poznaniu, przy ulicy Szylera 1 (poczynając od dnia 15 grudnia 1919 r. zaczęto używać określenia Dowództwo Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej). Komendantem mianowano podporucznika Zygmunta Wizę, awansowanego w początkach sierpnia do stopnia rotmistrza, który funkcję swoją pełnił do końca istnienia tej formacji. Obszar dzielnicy podzielono na oficerskie Okręgi Żandarmerii Krajowej rozlokowane w: Poznaniu, Krotoszynie, Gnieźnie i Bydgoszczy. Okręgi podzielono na objazdy, obszarowo odpowiadające powiatom, choć nie zawsze siedziba objazdu odpowiadała siedzibie powiatu. Objazdy zostały z kolei podzielone na posterunki w mniejszych miastach, a te na obchody obejmujące mniejsze jednostki terytorialne (np. jedną wieś). Struktura Korpusu Żandarmerii Krajowej, przemianowanej w połowie listopada 1919 r. na Żandarmerię Krajową byłej Dzielnicy Pruskiej, składała się z następujących okręgów i objazdów:

I Okręg Żandarmerii Poznań, obejmujący 11 objazdów: Poznań wschód, Poznań zachód, Międzychód, Kościan, Śmigiel, Międzyrzecz, Szamotuły, Śrem, Środa, Wolsztyn i Opalenica dla powiatów Nowy Tomyśl i Grodzisk;

II Okręg Żandarmerii Krotoszyn, składający się również z 11 objazdów: Krotoszyn, Odolanów, Gostyń, Jarocin, Kępno, Leszno, Wschowa, Ostrów Wielkopolski, Pleszew, Rawicz, Ostrzeszów;

III Okręg Żandarmerii Gniezno, obejmujący 8 objazdów: Gniezno dla powiatów Gniezno i Wilkowo, Oborniki, Września, Strzałkowo, Mogilno, Strzelno, Wągrowiec i Żnin;

IV Okręg Żandarmerii Bydgoszcz, składający się z 8 objazdów: Bydgoszcz Wieluń, Czarnków, Inowrocław, Kruszwica, Chodzież, Szubin i Wyrzysk.

Ostatecznie jednak Bydgoszcz i część okolicznych powiatów znalazły się poza linią demarkacyjną wyznaczoną rozejmem z 16 lutego 1919 r. Pojawiła się konieczność korekty granic terytorialnych IV Okręgu. Z dniem 9 maja na jego siedzibę wyznaczono Inowrocław, a podlegały mu powiaty: Inowrocław, Czarnków, Chodzież i Szubin oraz Mogilno, Strzelno i Żnin. Te ostatnie zostały wydzielone z Okręgu III. Kolejna zmianą było utworzenie z dniem 1 października odrębnego Okręgu, z siedzibą w Poznaniu, dla wszystkich posterunków dworcowych. W jego skład weszły posterunki w Skalmierzycach, Ostrzeszowie, Nowym Tomyślu, Wronkach, Inowrocławiu, Starym Bojanowie i Odolanowie. Tak ukształtowana siatka placówek Żandarmerii utrzymała się już bez zmian do końca istnienia tej formacji.

Na czele Okręgu stał komendant okręgowy, zwykle oficer. Powiatem kierował objazdowy żandarmerii, w randze wachmistrza powiatowego. Posterunkami kierowali posterunkowi w randze starszego wachmistrza lub wachmistrza. Pozostali funkcjonariusze występowali w randze starszego żandarma i żandarma. Oficerowie żandarmerii byli zrównani w szarżach z oficerami wojska, a szeregowcy żandarmerii z podoficerami. Szefowie objazdów zostali zobowiązani do dokładnego ustalenia szarż swoich podkomendnych. Przede wszystkim ze względu na wysokość wypłacanych wynagrodzeń. I tak do żandarmów zaliczono szeregowych i starszych żołnierzy z armii niemieckiej lub polskiej, do starszych żandarmów podoficerów i sierżantów z armii niemieckiej i plutonowych z armii polskiej, do wachmistrzów zaliczono wachmistrzów, feldfebli i zastępców oficerów z armii niemieckiej oraz sierżantów z armii polskiej.

W sprawach związanych z utrzymaniem spokoju, porządku i bezpieczeństwa publicznego Żandarmeria podlegała miejscowym, odpowiednim władzom cywilnym: nadprezydentowi rejencji, prezydentom rejencji i starostom. I tylko te władze mogły wydawać żandarmerii polecenia. Tam też należało kierować meldunki i doniesienia o podejmowanych czynnościach. Jedynie w nagłych wypadkach i przy podejmowaniu wspólnych działań prawo wydawania rozkazów żandarmerii przysługiwało też dowódcom wojskowym. Gdyby rozkaz taki stał w sprzeczności z poleceniem wydanym przez władzę cywilną lub przepisami służbowymi, musiał żandarm uzyskać na jego wykonanie zgodę władz cywilnych lub swoich zwierzchników, albo wręcz odmówić jego wykonania. Głównie ze względu na ciążącą na nim odpowiedzialność dyscyplinarną za należyte wykonywanie obowiązków.

Żandarmeria Krajowa była zorganizowana na wzór wojskowy. Stąd też podlegała wojskowym przepisom dyscyplinarnym i karnym oraz sądownictwu wojskowemu. Przełożonymi wojskowymi żandarmów byli: Dowódca Żandarmerii, oficerowie żandarmerii i objazdowi żandarmerii. Zwracano też uwagę na właściwe zachowanie i prowadzenie się żandarmów. W tym też celu opracowano nawet swoisty dekalog cech jakimi powinien odznaczać się każdy członek korpusu Żandarmerii:

„I. Przywiązaniem do Ojczyzny i Naczelnej Władzy,

II. Honorowym i przykładnym występowaniem,

III. Najściślejszą obowiązkowością,

IV. Posłuszeństwem,

V. Roztropnością,

VI. Przytomnością umysłu,

VII Bezpartyjnością i nieprzekupnością,

VIII. Religijnością,

IX. Moralnością szczególnie przez unikanie nierządu,

X. Trzeźwością w służbie i poza służbą”.

Żandarmi rekrutowali się głównie spośród zdemobilizowanych żołnierzy, których nie obejmował obowiązek służby w szeregach Wojska Polskiego oraz Straży Ludowej, oraz byłych żandarmów pruskich narodowości polskiej. Zazwyczaj ludzie ci nie posiadali wykształcenia w ogóle, albo na poziomie szkoły ludowej. Stąd przykładano szczególną wagę do kształcenia podoficerów i żandarmów, szczególnie tych pełniących funkcje. W Poznaniu powołano do życia Szkołę Żandarmerii Krajowej. Organizowano w niej 6 tygodniowe kursy obejmujące obok znajomości prawa karnego, przepisów administracyjnych i policyjnych, przepisów sanitarnych i weterynaryjnych także kryminalistykę, umiejętność sporządzania raportów oraz wiedzę z zakresu historii, geografii Polski i języka polskiego. Oceniano również obyczaje słuchacza, jego uwagę i pilność, powierzchowność oraz zdolności umysłowe.

Szkolenie przebiegało dość intensywnie, skoro pod koniec roku 1919 wszyscy niemal objazdowi byli już po takim kursie. Inna rzecz, że część żandarmów skierowanych na kurs nie specjalnie się nim interesowała. Jak zaznaczał dowódca Żandarmerii rotm. Wiza „na kurs wyznaczeni żandarmi już w pierwszym tygodniu stawiają wnioski o urlop, motywując tem, że nie zabrali bielizny”. Skutek był taki, że zakazano udzielania urlopów uczestnikom kursów. Nie brakowało zastrzeżeń co do efektów kształcenia. Zwracano uwagę, że mimo ukończenia kursów objazdowi w dalszym ciągu przesyłali raporty niezgodnie z obowiązującymi przepisami. Nie wykazywali też większego zainteresowania przekazywaniem zdobytej wiedzy niższym funkcjonariuszom. Zmuszało to dowództwo do wyznaczania oficerów jako instruktorów do poszczególnych okręgów.

Częstszą formą kształcenia były instrukcje zawarte w rozkazach dziennych kierowanych do żandarmów. Już w rozkazie nr 1 z dnia 16 lutego 1919 r. znalazły się pouczenia dotyczące umieszczania tablic na budynkach będących siedzibami posterunków, sporządzania raportów okresowych oraz założenia zbiorów rozkazów wojskowych, zleceń i rozkazów, Tygodnika Urzędowego NRL oraz orędownika powiatowego. Podkreślano przy tym, że doniesienia karne, raporty i meldunki mają być sporządzane w języku polskim. Podobnych instrukcji nie brakowało i w następnych rozkazach. Dotyczyły one właściwego prowadzenia raportów i dokumentacji oraz stosowania właściwych procedur przy wykonywaniu czynności. Warto zauważyć, że nigdy nie odwoływano się do instrukcji żandarmerii pruskiej, choć zapewne je znano. Starano się, często nieporadnie, formułować własne.

Żandarmi byli jednolicie umundurowani. Niestety nie zachowały się żadne regulaminowe ich opisy. W każdym razie dowództwo przywiązywało dużą wagę do używania właściwego umundurowania i właściwego wyekwipowania. Najczęściej zwracano uwagę na niewłaściwość używania przez żandarmów mundurów przewidzianych dla oficerów. Żandarmi mieli obowiązek noszenia na kołnierzach biało czerwonych tasiemek. Mundury szyte były z drelichu, a na nogi zakładano sznurowane buty. Zalecano podkuwanie butów gwoździami, aby uchronić je przed nadmiernym ścieraniem. Nie wszyscy żandarmi jednak stosowali się do tego polecenia. Kategorycznie zabraniano żandarmom noszenia ubrań cywilnych także po służbie. Jedynym usprawiedliwieniem dla używania odzienia cywilnego było wykonywanie czynności śledczych.

Istotnym problemem było zakwaterowanie żandarmów. Często pełnili służbę z dala od swoich miejsc zamieszkania, nierzadko też byli przenoszeni pomiędzy odległymi nawet obchodami i objazdami. Już w początkach kwietnia 1919 r. Dowództwo Żandarmerii zarządziło, aby żandarmi obejmowali na mieszkania służbowe kwatery byłych żandarmów niemieckich. Początkowo nie wolno było sprowadzać do nich rodzin. Jednak już dwa tygodnie później upoważniono oficerów okręgowych by zezwalali na osiedlanie się wraz rodzinami tym żandarmom, którzy zasłużyli się nienagannym zachowaniem i oddaniem służbie. Szczegółowe zasady zostały określone w rozkazie z dnia 1 maja.

Źródło:

Piotr Krzysztof Marszałek, Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918 - 1920), Prace Instytutu Prawa i Administracji PWSZ w Sulechowie, 169-182 (2007).

Arkadiusz Słabik, Wielkopolskie formacje bezpieczeństwa publicznego w latach 1918-1920, Słupskie Studia Historyczne 12, 119-132 (2006).

Bolesław Sprengel, Policja Państwowa w Toruniu (1920-1939), Toruń 1999.

Bibliografia:

Rozkaz nr 56 Dowództwa Żandarmerii Krajowej b. Dz. Pruskiej, APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 114.

Organizacja Żandarmerii, APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/3, pag. 1.

Rozkaz nr 32 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 9 maja 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 46.

Rozkaz nr 53 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 13 września 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 99.

Rozkaz nr 8 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 6 marca 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 15.

Rozkaz nr 9 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 8 marca 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 16 i n.

Rozkaz nr 13 z dnia 26 marca 1919 r. APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/6, pag. 21.

Świadectwo ukończenia Szkoły Żandarmerii Krajowej w Poznaniu przez starszego posterunkowego Ignacego Wawrzyniaka z dnia 14 sierpnia 1920 r. (zbiory Piotra Krzysztofa Marszałka).

Rozkaz nr 55 Dowództwa Żandarmerii Krajowej byłej Dzielnicy Pruskiej z dnia 17 listopada 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 110.

Rozkaz nr 45 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 24 czerwca 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 73.

Rozkaz nr 1 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 16 lutego 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 7.

Rozkaz wewnętrzny nr 1 z 27 marca 1919r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 22 (dodatkowo rozkaz nr 55).

Rozkaz nr 6 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 1 marca 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 13 (dodatkowo rozkazy nr 14, 36, 37 i 55).

Rozkaz nr 29 Dowództwa Żandarmerii Krajowej z dnia 1 maja 1919 r., APP, zespół KW PP w Poznaniu, sygn. 1006/2, pag. 42 (dodatkowo rozkazy nr 12 i 23).