Policja - dawniej i dziś. 100. Rocznica utworzenia Polskiej Policji
Rok 2019 dla całej Polskiej Policji będzie wyjątkowy. To rok, w którym w dniu 24 lipca obchodzona będzie 100. Rocznica utworzenia Polskiej Policji. Z tej okazji oświęcimska Policja, chcąc uczcić, a za razem przybliżyć historię i etos policyjnej służby, opublikuje cykl artykułów, ukazujących służbę policjantów z okresu międzywojennego.
Komendant Powiatowy Policji w Oświęcimiu insp. Robert Chowaniec o wsparcie w zakresie w realizacji tego wyjątkowego przedsięwzięcia zwrócił się do Pana Marcina Grabeckiego przedstawiciela Grupy Rekonstrukcji Historycznej „Posterunek Policji Państwowej Powiatu Nowotarskiego” w Nowym Targu oraz Pana Michała Chlipały, historyka, rekonstruktora i pracownika Katedry Historii Medycyny Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także współpracującego z nimi fotografa Sebastiana Smelkowskiego.
Policja Polska jest formacją złożoną z ponad 100 tysięcy policjantów wspieranych przez około 25 tysięcy pracowników cywilnych. Jej funkcjonowanie określa Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 roku. Na czele formacji stoi Komendant Główny, któremu podlega komendant stołeczny oraz 16 komendantów wojewódzkich, nadzorujących komendantów miejskich i powiatowych, którzy odpowiadają za pracę policjantów w komisariatach. Polską Policję tworzą funkcjonariusze pionów z kryminalnego, prewencji i ruchu drogowego oraz wspomagającego działalność Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym. W garnizonie małopolskim służy ponad 7 tysięcy policjantów oraz 1,7 tys. pracowników Policji. Z kolei w Komendzie Powiatowej Policji w Oświęcimiu oraz podległych Komisariatach Policji w Brzeszczach, Kętach, Chełmku i Zatorze służy łącznie 254 policjantów oraz 42 pracowników Policji.
Pierwsza część publikacji, została poświęcona historii Polskiej Policji z okresu międzywojennego i tworzeniu jej struktur, w tym także na obszarze Małopolski. Zapraszamy do lektury tekstu autorstwa Pana Michała Chlipały z Katedry Historii Medycyny UJ CM:
„Kiedy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, pojawiła się wówczas konieczność powołania formacji zapewniającej przestrzeganie prawa i porządku na terenie tworzącego się państwa.
W każdym z zaborów istniały już formacje zarówno wywodzące się z tradycji państw zaborczych, jak i nowe formujące się samorzutnie w czasie wielkiej wojny, jak i zaraz po niej. W Wielkopolsce istniały zarówno policje miejskie, jak też dawna żandarmeria krajowa. Na terenach zajmowanych przez wojska państw centralnych tworzyły się jeszcze w czasie wojny rozmaite straże obywatelskie, w większości przekształcane w podlegające władzy okupantów milicje – jak chociażby najsłynniejsza z nich: Milicja Miejska m. st. Warszawy.
Wraz z rozpadem aparatu administracyjnego państw zaborczych i rozwojem władz polskich tworzyły się nowe formacje, jak chociażby Milicja Ludowa, działająca pod auspicjami Polskiej Partii Socjalistycznej, której głównym ośrodkiem działania był podlegający władzy Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej Lublin.
Formowano także inne, wyspecjalizowane jednostki ochronne, jak np. Straż Kolejowa. By ujednolicić nieco rozbudowaną strukturę formacji policyjnych (a także ułatwić dowodzenie nimi) postanowiono scentralizować je w ramach jednej organizacji. Na forum parlamentu i prasy toczyły się długie dyskusje, co do kształtu, zależności i sposobu działania przyszłej formacji. 9 stycznia 1919 roku Naczelnik Państwa wydał dekret, w którym powołano nową formację – Policję Komunalną. Poszczególne jej jednostki powoływane były przez organy gmin i powiatów, pod nadzorem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Taka konstrukcja podległości służbowej powodowała liczne problemy w organizacji służby – zbyt rozproszonej i zbyt niejednolitej. Dlatego też, po stosunkowo krótkim okresie czasu, 24 lipca 1919 roku sejm przyjął ustawę o Policji Państwowej powołując formację, która przetrwała przez cały okres II Rzeczpospolitej.
W wyzwolonej Małopolsce (a zwłaszcza w zachodniej jej części) polskie władze dość płynnie przejęły organizację aparatu bezpieczeństwa stworzoną wcześniej przez władze austriackie. We Lwowie i Krakowie istniały cesarsko-królewskie Dyrekcje Policji, mające własny rozbudowany aparat administracyjny, tajnych wywiadowców oraz podlegającą im w zakresie wykonywania służby policyjnej Straż Wojskowo-Policyjną. Lwów był także siedzibą obejmującej całą Galicję Komendantury Żandarmerii Krajowej nr 5.
Rozkazem Polskiej Komendy Wojskowej z 12 listopada 1918 r. powołano Straż Bezpieczeństwa dla Galicji i Śląska, na czele której stanął mjr Julian Sas-Kulczycki. Zorganizował on nową formację opierając się na strukturach i funkcjonariuszach austro-węgierskiej żandarmerii (uznawanej za jedną z najlepszych formacji policyjnych w Europie). Na stanowisku zastąpił go szybko były oficer żandarmerii austriackiej mjr Edward Dąbrowiecki, który kontynuował działalność swojego poprzednika. Nic więc dziwnego, że nazwa nowej formacji nie przyjęła się i wszyscy po staremu używali nazwy Żandarmeria Krajowa.
Ze względu na potrzeby powojennej sytuacji wzrostu bandytyzmu oraz zagrożenia granic, które kształtowały się w trakcie walk, takich jak chociażby trwający w styczniu 1919 r. konflikt o Śląsk Cieszyński, rozbudowano nieco strukturę Żandarmerii, między innymi powołując osobną komendę Żandarmerii Krajowej w Oświęcimiu (w czasach austriackich podlegał on pod komendę oddziału w Białej), którą przydzielono por. Józefowi Pędrackiemu.
Po licznych perturbacjach (wynikających między innymi z walk na Śląsku Cieszyńskim i w Małopolsce Wschodniej) dopiero pod koniec 1919 r. udało się ogłosić: rozporządzenie wykonawcze Ministra Spraw Wojskowych i Ministra Spraw Wewnętrznych z 12 XI 1919 r. w przedmiocie wcielenia żandarmerii krajowej i policji wojskowej na obszarze byłej Galicji do Policji Państwowej (…). Na jego mocy z dniem 1 grudnia 1919 r. MSW przejmowało pod swoją władzę struktury, funkcjonariuszy oraz majątek dawnej żandarmerii krajowej i policji wojskowej, powołując Komendę Policji Państwowej dla b. Galicji (w pismach galicyjskich zwana Komendą PP na Małopolskę). Pierwszym komendantem został wywodzący się z c. i k. żandarmerii mjr Wiktor Sas-Hoszowski.
Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z 14 listopada 1919 r. dokonywano podziału Galicji na trzy zasadnicze okręgi policyjne, z siedzibami we Lwowie, Przemyślu i w Krakowie. Do krakowskiego Okręgu Policji Państwowej przynależały powiaty: Pilzno (zniesiony w 1932 r.), Chrzanów, Oświęcim (zniesiony w 1932 r.), Żywiec, Biała, Wadowice, Kraków (powiat ziemski), Kraków-miasto, Podgórze (zniesiony w 1924 r.), Myślenice, Nowy Targ, Wieliczka (zniesiony w 1932 r.), Bochnia, Limanowa, Brzesko, Nowy Sącz, Dąbrowa, Tarnów, Grybów (zniesiony w 1932 r.) , Mielec, Ropczyce (zniesiony w 1937 r. – na jego miejsce utworzono powiat dębicki), Gorlice, Jasło, Tarnobrzeg, Kolbuszowa, Rzeszów, Strzyżów (cztery ostatnie wyłączono w 1921 r. przenosząc do województwa lwowskiego) oraz w latach 1924-1932 Maków.
Po zakończeniu działań wojennych na granicach Polski i ustabilizowaniu się linii frontu podzielono ostatecznie Małopolskę na cztery okręgi Policji Państwowej. Siedziby Komend Okręgowych we Lwowie i Krakowie (nosząca ostatecznie numer VII) pozostały na miejscu, siedzibę okręgu z Przemyśla przeniesiono do Stanisławowa, zaś Komendę Okręgową „Wschód” osadzono w Tarnopolu.
Rezydująca w Krakowie Komenda Okręgowa, od 1924 r. nazywana Komendą Wojewódzką rezydowała przy ul. Siemiradzkiego. Obok niej mieściła się najbardziej eksponowana z komend powiatowych – komenda Kraków-miasto. Stan ten utrzymał się w sposób niezmieniony do 1939 r.
Struktura Policji Państwowej ewoluowała przez cały okres jej istnienia. Oprócz funkcjonariuszy pełniących tzw. służbę zewnętrzną (czyli zasadniczą służbę policyjną), działała służba śledcza (odpowiednik dzisiejszego pionu kryminalnego), do 1926 r. funkcjonowała także policja polityczna (tzw. „defensywa”). zaś od 1925 r. policja kobieca czy wreszcie policja drogowa. W 1936 r. ujednolicono zasady organizacji oddziałów zwartych tworząc z osób pełniących służbę przygotowawczą tzw. Rezerwę Policji Państwowej. Policjanci mieli do dyspozycji również laboratoria kryminalistyczne, działający w Warszawie od 1929 r. Instytut Ekspertyz Sądowych czy współpracujące z policją liczne akademickie ośrodki medycyny sądowej, z najwybitniejszym w ówczesnej Polsce Zakładem Medycyny Sądowej UJ w Krakowie.
Liczebność korpusu Policji Państwowej nie była stała. W ciągu 20 lat swojego istnienia formacja ta zmagała się, podobnie jak jej współcześni następcy, z chronicznym niedofinansowaniem, co wpływało również na stan liczbowy jej funkcjonariuszy. Jesienią 1919 r. miała liczyć 14 678 oficerów i szeregowych, zaś w sierpniu 1939 r. 860 oficerów, 28630 szeregowych oraz 1284 tzw. kandydatów kontaktowych, czyli osób pełniących służbę przygotowawczą.
Według danych z sierpnia 1939 r. Policja Państwowa w województwie krakowskim miała liczyć 51 oficerów i 2555 szeregowych, z czego na miasto Kraków przypadało 17 oficerów i 565 szeregowych.”
Źródło: KPP w Oświęcimiu
