„O zamożności decydują obyczaje a nie bogactwo” - Aktualności - Historia i Tradycja

Czym zatem jest ceremoniał? Według jednej z definicji to uroczysty akt publicznylub obrządek religijny o charakterze oficjalnym, który przebiega zgodnie z ustalonym porządkiem opartym często na tradycyjnych formach symbolicznych. Inna z kolei definicja określa ceremoniał jako zespół form kurtuazyjnych, którego podstawą jest dążenie do okazania szacunku osobie reprezentującej obce państwo lub władzę zwierzchnią. Najbardziej chyba popularną definicją ceremoniału jest ta przedstawiająca go jako uroczysty akt publiczny lub obrządek religijny o charakterze oficjalnym, który przebiega zgodnie z ustalonym porządkiem opartym często na tradycyjnych formach symbolicznych. Stosowane w jej przebiegu tradycyjne, czasem staroświeckie zwyczaje mają dowodzić powagi odbywanego aktu. Powszechnie i w wielu kręgach kulturowych takiej ceremonii towarzyszą elementy rytu religijnego, które wzmacniają przeżycie uczestniczenia w niej.

Symboliczne treści nadawane ceremonii podnoszą znaczenie składających się na nie czynności. Jednocześnie brak zrozumienia symboliki może ograniczyć uczestnictwow ceremonii do jej strony formalnej. Ten aspekt pustego formalizmu ceremonii dał początek pejoratywnemu określeniu „ceremonialny”, które - podobnie jak „protokolarny” - ma oznaczać czynność niepotrzebną, odbywaną z tradycyjnych przyczyn, lecz wyzutą z treści. Zapis przepisów lub porządku odbywania ceremonii określa się mianem ceremoniału (ang. ceremonial, franc. ceremonial), nad którym czuwa Mistrz Ceremonii (ang. master of ceremony, franc. maitre de ceremonie). Zarówno ta praktyka, jak i terminologia pochodzą z liturgii chrześcijańskiej, która jest dla nich bardzo częstym źródłem zapożyczeń.

Ceremoniał staje się wyrazem dojrzałej kultury dowodzenia i kultury politycznej, zamykającym w sobie umiejętność kreatywnego harmonizowania koncentracji na bezwzględnym wykonywaniu zadań, ze skupieniem uwagi (świadomości) na realnych walorach i słabościach podwładnych, którzy mają je realizować. Kultura procesów kierowania żołnierzami to także warunki i przestrzeń, w której aktywni podwładni i przełożeni przestrzegają wszelkich zasad formalnoprawnych, mają rzeczywistą możliwość komunikowania się oraz osiągania wspólnych celów, uznawanych za sensowne. Warunki takie stwarzają szansę kształtowania postaw obywatelskich, propaństwowych, obronnych, poczucia tożsamości indywidualnej i narodowej oraz karności i podmiotowości, a tym samym wysokiego poziomu kultury politycznej. Na skuteczny poziom dowodzenia składają się:

1. Symbole werbalne i niewerbalne, np. język wojskowy, umundurowanie (częściowo jednolite i zróżnicowane), znaki i odznaczenia.
2. Rytuały, czyli wspólne podejmowanie czynności, które mają doniosłą wymowę,
   np. ceremonie wojskowe i wojskowo-cywilne, sposób przedstawiania i witania się, swoiste odnoszenie się do siebie podwładnych i przełożonych.
3. Wartości, to znaczy preferowane, cenione przekonania, które określają wymagane
   i oczekiwane zachowania, w zależności od specyficznych sytuacji.
4. Normy, które opisują sposób realizacji przyjętych wartości; są to zakazy, nakazy, prawa, obowiązki, obyczaje, zwyczaje wojskowe.
5. Mity, czyli uproszczone, spłycone, „ubarwione”, spotęgowane eksponowanie wybranych wartości, cech, postaw, osób żyjących lub nieżyjących, szczególnie cenionych
   w środowisku wojskowym, bohaterów, przywódców i dowódców.
6. Elementy kultury dowodzenia, kultury politycznej, wprost lub pośrednio, precyzują takie regulacje prawne, jak Konstytucja RP, ustawy resortowe, regulaminy wojskowe, ceremoniał oraz nieformalne tradycje, obyczaje i zwyczaje.

Rodowód historyczny ceremoniału zarówno w rozumieniu obyczaju, jak i w rozumieniu ceremoniału państwowego czy wojskowego, liczy co najmniej kilka tysięcy lat. Wynika to stąd, iż ogólnie rozumiana „ceremonia” towarzyszy ludzkości od zarania dziejów, chociaż w odniesieniu do najstarszych przejawów dość ogólnie rozumianej ceremonii, trudno tak naprawdę mówić o źródłach pisanych dokumentujących początki tego rodzaju norm zachowań. To co obecnie określamy mianem ceremonii, rozumianej jako formy uroczystych obchodów ważnych wydarzeń społecznych czy obrzędów ludowych, inaczej mówiąc określanych bardziej ogólnie mianem uroczystości przeprowadzanych według ustalonego porządku lub planu, zdecydowanie odbiegało od ceremonii naszych przodków. Współczesna doktryna pojęcia ceremoniału została wypracowywana indywidualnie przez poszczególne społeczności, czy nacje, w oparciu a może i nawet przede wszystkim w nawiązaniu do ich historii i obyczajów. Można śmiało powiedzieć, że istota i charakter ceremoniałów opiera się na prawie i zwyczajach międzynarodowych oraz obyczajach danego kraju.

W takim znaczeniu można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż ceremoniał Rzeczypospolitej Polskiej to gwarant naszej  państwowości. Główną i nadrzędną cechą ceremoniału jest jego uroczysty, publiczny i oficjalny charakter określony ustalonymi porządkiem opartym na tradycyjnych formach symbolicznych, który gromadzi wspólnotę obywateli Rzeczypospolitej, i który wyraża naszą tożsamość. Kiedy zatem podczas państwowych świąt czy innych doniosłych wydarzeń w życiu naszej polskiej zbiorowości chcemy w sposób szczególny poczuć łączącą nas więź, odwołujemy się właśnie do naszej tradycji z którą nierozerwalnie związany jest ceremoniał swym charakterem opierający się na polskim prawie, zwyczajach i obyczajach.

Dla nas, Polaków, są one wyjątkowo cenne. Niejeden raz w historii płaciliśmy wysoką cenę za przywiązanie do tych fundamentalnych wyznaczników naszej suwerenności. Pamiętajmy o tym, że w przeszłości wszystko co podkreślało naszą tożsamość narodową było zakazywane przez zaborców i okupantów, było też deformowane i pozbawiane istotnych atrybutów w myśl narzucanych ideologii. Pomimo tego Polacy zawsze pozostawali wierni swej tożsamości narodowej, a co najistotniejsze demonstrując ją upominali się o swoje prawa i wolność. Wiedzieli, że właśnie w nich wyraża się Polska.

Dlatego nie było przypadkiem, że już w kilka lat po odzyskaniu upragnionej niepodległości, w II Rzeczypospolitej opracowane zostały zasady ceremoniału państwowego i opartego na nim ceremoniału stosowanego przez Wojsko Polskie czy Policję Państwową. Były one wyrazem najlepszych tradycji polskiej sztuki ceremoniału państwowego i reguł etykiety wywodzących się z całości dziejów Rzeczypospolitej. Dokument ten opracowany został niezwykle szczegółowo, precyzując zasady zachowania w najróżniejszych oficjalnych sytuacjach. Takie reguły były potrzebne nie tylko w okresie formowania się naszej państwowości po ponad stu latach zaborów, ale stanowiły o spoistości państwa w całym dwudziestoleciu międzywojennym. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, że dzięki nim nasze wspólne wyrażanie uczuć patriotycznych stawało się bardziej świadome i dojrzałe.

Mówiąc zatem o ceremoniale stosowanym przez Policję Państwową należy pamiętać, że nie był on, mówiąc o całym okresie funkcjonowania II Rzeczypospolitej, w jakimkolwiek stopniu odrębnym systemem norm przypisanym tylko do tej formacji. Co więcej stanowił integralny elementem szeroko rozumianego ceremoniału państwowego, będącego swoistym kodeksem postępowania, który określał charakter i sens uroczystości, systematyzował sposoby ich organizowania i prowadzenia oraz nadawał im jednolitą formę organizacyjną. Wspominając o ceremoniale państwowym II Rzeczypospolitej należy podkreślić, iż został on ustanowiony dla oddania szczególnego szacunku symbolom państwowym i znakom wojskowym uosabiającym majestat Rzeczypospolitej Polskiej, posiadając przy tym mocny akcent wychowawczy ukierunkowany na kształcenie i hartowanie ducha patriotycznego, będącego podstawą nie tylko Wojska Polskiego, czy Policji Państwowej, ale i w innych służbach II Rzeczypospolitej.

Drogami wiodącymi do tego celu miały być przede wszystkim wychowanie obywatelskie żołnierzy i funkcjonariuszy, wszczepianie w nich zasad moralnych, zaprawianie do ofiarnej służby dla państwa bez względu na narodowość i wyznanie, uodpornianie przeciw wrogiej propagandzie, urabianie psychiki w kierunku gotowości bojowej, danie podstaw wiedzy ogólnej oraz oddziaływanie kulturalne. Analizując proces przygotowania kadr do służby państwowej w II Rzeczypospolitej, należy zwrócić uwagę na jej duży społeczny prestiż. Zapewniało to utrzymywanie się silnej motywacji obywateli do podejmowania służby dla państwa, rozpoczynania nauki we wszystkich rodzajach i korpusach szkół podoficerskich czy oficerskich, stając się elementem procesu wychowania do służby państwowej. Istotnym elementem ceremoniału w II Rzeczypospolitej było szczególne nawiązanie do tradycji, do doświadczeń historycznych narodu polskiego, zwłaszcza do bohaterskich, niepodległościowych zrywów powstańczych wieków XVIII i XIX oraz do tradycji regionalnych. Obok wykorzystania historii w budowaniu pożądanych postaw patriotycznych i świadomości narodowej, w ceremoniale stosowanym w Wojsku Polskim oraz w Policji Państwowej w całym okresie dwudziestolecia międzywojennego realizowano działania - zamierzenia, które nie uległy zasadniczym zmianom i sprowadzały się do:

• ugruntowania motywacji wyboru zawodu jako szczególnie zaszczytnej służby państwowej;
• kształcenia cech charakteru właściwych dobremu obywatelowi, żołnierzowi
  i dowódcy;
• wyrobienia intelektualnego, estetycznego i towarzyskiego;
• wyrobienia tężyzny fizycznej oraz nienagannej prezencji;
• ukształtowania pożądanych walorów moralnych oraz niezbędnych żołnierzowi cech psychicznych.

Największą rolę w kształtowaniu ceremoniału wojskowego, który wykorzystywany był w Policji Państwowej, przypisywano etyce służby, w tym służby oficerskiej, historii Polski, historii wojskowości, nauce o państwie, dydaktyce i psychologii. Aby umocnić znaczenie ceremoniału i jego wysoką rangę w kształtowaniu ducha służby państwowej, wykłady prowadzili nierzadko komendanci szkół lub ich zastępcy.

W przyjętych wówczas rozwiązaniach tworzenia, a następnie kształtowania ceremoniału służb państwowych w II Rzeczypospolitej, nawiązywano do poglądów Józefa Piłsudskiego dotyczących rodowodu polskiego ceremoniału, głównie ceremoniału wojskowego oraz roli tradycji narodowej w tym procesie. Marszałek uczył, iż w każdym młodym sercu tli się iskra zapału, bohaterstwa i rycerskiego honoru. Iskrę tą wzniecić miało odwoływanie się do chlubnej historii polskiej państwowości i walk o odzyskanie niepodległości. Z bogatych, często tragicznych doświadczeń historycznych naszego narodu wynikało bowiem niezbicie, że ojczyzna powinna być naczelną wartością nadającą sens oraz cel służbie dla państwa. Ucieleśnieniem tej idei był mit „żołnierza-dumy narodu”. Wielokrotnie podkreślał, iż właśnie prosty żołnierz stanowi podstawę wojska. W związku z tym twierdził, że dopóki „dusza żołnierza” jest silna, armia wytrzymuje dolę i niedolę; gdy ona załamuje się, upadek armii jest nieuchronny. Kształtowaniu takich właśnie cech żołnierzy służył także kult  naczelnego wodza, który poprowadził do zwycięstwa, i to między innymi na czci do Marszałka kształtowano elementy ceremoniału wojskowego w okresie II Rzeczypospolitej.

Kilka lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w miarę rozwoju struktur państwowych, rozbudowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i struktur Komendy Głównej Policji Państwowej, w kręgach osób odpowiedzialnych za sprawne funkcjonowanie państwa zrodziła się myśl, by przygotować dokument obejmujący całość ceremoniału i etykiety stosowanych przez jego instytucje. Dokument „Przepisy protokolarne, ceremonialne i etykietalne Rzeczypospolitej Polskiej”, można znaleźć w Archiwum Akt Nowych w Warszawie w zespole Prezydium Rady Ministrów (akta grupowe).

Z analizy powyższych dokumentów wynika, iż zasadniczym aspektem realizowanym w ramach kształtowania ceremoniału uroczystości państwowych w latach 1918-1939 a w oparciu o te kryteria także ceremoniałów wojskowego czy policyjnego, była kwestia patriotyczno-obywatelskiego wychowania żołnierza – policjanta. Koncepcja ta w dużej mierze powiązana była z realizacją innego istotnego elementu patriotyczno-obywatelskiego wychowania, a mianowicie kontaktów Wojska Polskiego czy Policji Państwowej ze społeczeństwem. Zarówno zwierzchnicy państwowi, jak i wojskowi czy policyjni zakładali, że żołnierz – policjant, będąc świadomym rozległej akceptacji ze strony społeczeństwa, zdecydowanie lepiej znosił będzie wysiłki i trudności związane ze służbą. Zakładano również, że poprzez te kontakty zdecydowanie szybciej i trwale będzie on opanowywał odpowiednie postawy obywatelskie, pożądane przez funkcjonariusza państwowego. Wynikiem takiego ujmowania znaczenia ceremoniału w kształtowaniu pozytywnych relacji ze społeczeństwem była szeroko praktykowana reguła zapraszania przez Komendanta Głównego Policji, czy podległych mu komendantów poszczególnych Okręgów Policji Państwowej, reprezentacji miejscowej społeczności na uroczystości policyjne i państwowe, celebrowane w większych jednostkach policyjnych, przekazywania i poświęcenia sztandarów, zabawy oraz popisy orkiestr policyjnych.

Święta i uroczystości policyjne były okazją do integracji korpusu policyjnego, przy czym w założeniu dzieliły się one na dwie grupy. Do pierwszej zaliczały się obchody świąt państwowych, w tym święta policji, do drugiej zaś uroczystości związane z bieżącymi wydarzeniami w korpusie policyjnym. Istotą tak rozumianej integracji było poszukiwanie przez Policję Państwową własnej tożsamości i tradycji, a w szerszym znaczeniu znalezienie odniesienia się do historii organizacji bezpieczeństwa publicznego na ziemiach polskich. Dla policjantów udział w świętach policyjnych, państwowych, czy kościelnych był w szczególności wywiązywaniem się z powinności służbowych. Zależnie od stopnia i stanowiska pojawiali się oni na nich jako gospodarze  lub  współgospodarze,  delegaci,  członkowie asysty honorowej, kierownicy i wykonawcy poszczególnych  imprez. 

W świętach  państwowych uczestniczyli wszyscy policjanci, a Policja Państwowa występowała w roli współgospodarza uroczystości. W okresie międzywojennym głównymi świętami narodowymi były rocznice: uchwalenia Konstytucji 3 Maja 1791 roku oraz Odzyskania Niepodległości 11 listopada 1918 r. Następnymi ważnymi świętami państwowymi były: Święto Żołnierza, obchodzone dorocznie 15 sierpnia, oraz imieniny Józefa (19 marca).

Źródło: tekst opracowano na podstawie: J. Karwin, E. Pomianowski, S. Rutkowski, Z dziejów wychowania wojskowego; L. Wyszczelski, Wychowanie wojskowe w II Rzeczypospolitej; J. Figat, Armia w myśli politycznej Józefa Piłsudskiego; „Przepisy protokolarne, ceremonialne i etykietalne Rzeczypospolitej Polskiej”, Zespół Prezydium Rady Ministrów, akta grupowe sygn.. 243-955: Archiwum Akt Nowych w Warszawie.