Wojenne losy policjantek z brygad kobiecych Stanisławy Paleolog - Aktualności - Historia i Tradycja

W roku 1939 przed wybuchem II wojny światowej w szeregach Policji Państwowej pracowało ponad trzydzieści tysięcy funkcjonariuszy, w tym około trzystu funkcjonariuszek policji. Po ataku wojsk niemieckich na Polskę 1 września 1939 roku zgodnie z rozporządzeniem premiera Felicjana Sławoja-Składkowskiego jednostki policyjne rozpoczęły ewakuację na wschód w kierunku Chełma Lubelskiego, Kowla i Tarnopola. Ze względu na ofensywę wojsk niemieckich na służbie pozostała policja województwa pomorskiego oraz stołeczna, która pod dowództwem podinsp. Mariana Kozielewskiego broniła stolicy. Z Warszawy ewakuowano funkcjonariuszy Komendy Głównej Policji Państwowej razem z komendantem gen. Józefem Kordianem Zamorskim. Naczelny Wódz marszałek Edward Rydz-Śmigły podjął decyzję o militaryzacji Policji Państwowej dopiero 10 września 1939 roku. Policja została wówczas włączona w skład Sił Zbrojnych do wykonywania zadań właściwych Żandarmerii Wojskowej.

W pierwszych tygodniach wojny funkcjonariuszki Policji Państwowej wraz z komendant Stanisławą Filipiną Paleolog zostały ewakuowane na wschód. Przemieszczając się w kierunku Wołynia, część policjantek z komendant Paleolog dołączyła do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, która walczyła z okupantem niemieckim oraz Armią Czerwoną do początku października. Policjantki pełniły w oddziałach frontowych funkcje sanitariuszek a komendant Paleolog została łączniczką gen. brygady Franciszka Kleeberga. Po agresji sowieckiej w dniu 17 września gen. brygady od początku próbował wykonać rozkaz Naczelnego Wodza o przejściu polskich wojsk do Rumunii lub na Węgry, przemieszczając swe oddziały w rejon Kowla. Po 22 września, pozbawiony łączności z wyższym dowództwem, zdecydował się podjąć marsz z odsieczą okrążonej Warszawie. Liczebność grupy „Polesie” wynosiła wówczas około dwudziestu tysięcy osób, wkrótce jednak po kapitulacji Warszawy, gen. bryg. Franciszek Kleeberg zdecydował, aby kierować się na zachód i prowadzić działania partyzanckie. Zgrupowanie prowadziło walki w rejonie Kocka, jednak z uwagi na brak amunicji w dniu 5 października 1939 roku generał wydał swój ostatni rozkaz, który rozpoczął zawieszenie broni i podpisanie aktu kapitulacji przed Niemcami. „Polesie” było ostatnim zgrupowaniem regularnych sił zbrojnych w czasie wojny obronnej i stało się symbolem niezłomności oraz bohaterstwa.

Podczas pierwszych miesięcy działań wojennych zginęło około 3 000 funkcjonariuszy Policji Państwowej. W obozach dla internowanych w Rumunii, na Węgrzech, Litwie oraz Łotwie znalazło się około 10 000 policjantów. Ponad 12 000 funkcjonariuszy zostało aresztowanych i trafiło do specjalnych obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wiosną 1940 roku zostali zamordowani i pogrzebani w zbiorowych mogiłach w: Katyniu, Kalininie, Starobielsku, Ostaszkowie, Miednoje i Charkowie. NKWD aresztowało również rodziny policjantów, które zostały wywiezione do Kazachstanu i na Syberię. Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej i Polska Fundacja Katyńska w opracowaniu Zbrodnia nie ukarana. Katyń-Twer-Charków, opublikowały Listy proskrypcyjne funkcjonariuszy Policji Państwowej sporządzone przez NKWD w 1939 roku. Powstały one na podstawie rozkazu ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Ławrentija Berii z dnia 5 października 1939 roku, dotyczącego opracowania materiałów organów polskiego wywiadu oraz rozkazu zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Wsiewoloda Mierkułowa, który nakazywał wykrycie m.in. „tajnych agentów obcych wywiadów, prowokatorów, rezydentów, właścicieli mieszkań konspiracyjnych, dywersantów, przemytników, pracowników organów polskiego wywiadu i kontrwywiadu, żandarmerii i policji”.

Zgodnie z rozkazem Mierkułowa listy funkcjonariuszy trafiły do ludowego komisarza spraw wewnętrznych Białoruskiej SRR Ł. Canawy, a następnie z pismami przewodnimi z 14 listopada 1939 roku i 19 grudnia 1939 roku rozesłał je do podległych mu organów NKWD. Wymienione w spisach osoby, które pracowały w policji w Warszawie oraz w województwach: białostockim, poleskim, nowogródzkim i wileńskim, miały być poszukiwane i aresztowane. Informacje o policjantach (posterunkowych, st. posterunkowych, przodownikach, st. przodownikach, pracownikach kontraktowych) zawierały datę i miejsce urodzenia, imiona rodziców, miejsce służby, zamieszkania, stopień. Niektóre z osób wymienionych w spisach odnaleziono na listach wywozowych z obozów w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie, zamordowanych na Ukrainie, zaginionych w nieustalonych okolicznościach i represjonowanych. Na „listach proskrypcyjnych” znalazły się nazwiska 1132 policjantów, wśród nich 77 kobiet, pracujących jako funkcjonariuszki policji w wydziałach śledczych, m.in. post. Aliny Wandy Fabian i st. przod. Wandy Rutkowskiej. Zbrodnia katyńska dotyczyła także 11 000 ofiar aresztowanych przez NKWD na obszarze zachodniej Ukrainy. Wśród 3435 nazwisk polskich obywateli znalazły się nazwiska 54 kobiet, z których 16 było policjantkami, strażniczkami więziennymi lub tajnymi współpracownicami polskich służb śledczych. Wiosną 1940 roku zostały aresztowane i przekazane do więzienia w Kijowie i Charkowie, gdzie odbyły się ich egzekucje.

Podczas gdy Stanisława Paleolog wróciła do okupowanej Warszawy, wszyscy byli funkcjonariusze Policji Państwowej, mieli obowiązek podjęcia pracy w polnische Polizei (Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa). Na terenach okupacji niemieckiej pozostało około 10 000 policjantów, którzy pełnili służbę. Wśród nich była część funkcjonariuszek i urzędniczek policji kobiecej m.in. Alina Wanda Fabian, Stanisława Lenk, Leokadia Widulińska, Janina Smolińska czy Marcelina Lenard. Najczęściej wykonywały one prace administracyjne, eskortowały ludzi lub pilnowały porządku. Często wykorzystując swoje służbowe dokumenty pomagały ludności cywilnej uniknąć transportu do przymusowej pracy w Niemczech lub obozu zagłady. Duża liczba funkcjonariuszek była również zaangażowana w działalność konspiracyjną. Należy tu wspomnieć A.W. Fabian, której mąż Zdzisław Godlewski służył w Armii Krajowej, a w ich domu podczas wojny znalazła bezpieczne schronienie Żydówka z małym dzieckiem. Z kolei inna policjantka Maria Marchlewicz, której mąż Bronisław w 1937 roku był kierownikiem komisariatu w Otwocku, również dokonała wielu bohaterskich i humanitarnych czynów. Pan Marchlewicz będąc podczas okupacji „granatowym” policjantem, działał jednocześnie w Armii Krajowej w stopniu oficera i przekazywał cenne informacje organizacjom konspiracyjnym. W roku 2004 został pośmiertnie odznaczony przez Instytut Yad Vashem medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, za uratowanie w 1942 roku życia żydowskiej dziewczynki. Ocenia się, że około 30 % policjantów w Generalnym Gubernatorstwie jednocześnie należało do Armii Krajowej.

Była komendant Stanisława Paleolog również zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Po powrocie do Warszawy od listopada 1939 roku do czerwca 1943 roku pracowała w kontrwywiadzie w II Wydziale Komendy Głównej ZWZ. Przechodząc wcześniej kurs wywiadu i kontrwywiadu, współtworzyła i szkoliła brygady obserwacyjno-wywiadowcze. Od lutego 1943 roku po powrocie do KG „Cieśla-Ryszard”, organizowała i szkoliła kobiety pracujące w przemyśle na terenie Polski. Tworzyła oddziały Straży Bezpieczeństwa oraz komórki wywiadowcze na terenie niemieckich fabryk przemysłowych. Na terenie Pruszkowa i Piastowa obsadzała odpowiednią siatką informatorów niemieckie lokale rozrywkowe i kasyna. Współpracując z Delegaturą Rządu - Komendą Główną Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, organizowała podziemny oddział kobiecy formacji policyjnej.

Ciąg dalszy w drugiej części artykułu.

Bibliografia:

1. Majer P., Funkcjonariusze Policji Państwowej i Policji Polskiej w powojennej rzeczywistości – uwagi syntetyzujące [w:] Studia i Analizy vol. 51, 2019.
2. Litwiński R., Okupacyjne losy policjantów w polskiej historiografii. Stan badań i postulaty badawcze [w:] Studia Podlaskie tom XVII, Białystok 2007/2008.
3. Litwiński R., Komisja rehabilitacyjno-kwalifikacyjna dla byłych policjantów (1945-1952) [w:] Dzieje Najnowsze, Rocznik 36/1, 2004.
4. Żuczkowski M., Służba kobiet w strukturach wojskowych Polskiego Państwa Podziemnego na przykładzie Dowództwa Głównego Służby Zwycięstwu Polski i Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość”. Pismo naukowe poświęcone historii najnowszej, IPN 2(26) 2015.
5. Historia SGO „Polesie”. Przewodnik po ostatniej bitwie kampanii 1939 r., Wola Gułowska 2016.
6. Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, Teczka osobowa Stanisławy Paleolog, 1731/WSK.
7. Paleolog S., The Women Police of Poland 1925–1939, Londyn 1957.
8. Zbrodnia nie ukarana. Katyń-Twer-Charków, Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej i Polska Fundacja Katyńska, Warszawa 1996.
9. Abryszeński P., Dadej I., Drogi Polek do niepodległości [w:] Zeszyty do debat historycznych, Sulejówek 2019.  
10. Archiwum Akt Nowych w Warszawie; Komisja Rehabilitacyjno-Kwalifikacyjna 1945-1952.
11. Sprawa policji granatowej „Biuletyn Informacyjny; wydanie codzienne” R.6 (22 sierpnia 1944), nr 59, Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa.
12. Monitor Polski z 2008 r., Nr 56, poz. 503, Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 lipca 2008 r. w sprawie uczczenia pamięci funkcjonariuszy Policji Państwowej II RP.
13. https://policjanciwhistorii.ipn.gov.pl/pol/form/r8929524492269,Aleksandra-Malara.html [dostęp: 11.07.2020].
14. https://policjanciwhistorii.ipn.gov.pl/pol/o-konkursie/materialy/krotka-historia-policji/592,Krotka-historia-Policji-Panstwowej.html [dostęp: 11.07.2020].
15. https://oswieciminfo.pl/20190309149035/policja-oswiecim-100-rocznica-utworzenia-polskiej-policji-jak-wygladala-sluzba-policjantek-w-czasach-xx-lecia-miedzywojennego-sluzba-kobiet-w-oswiecimskiej-komendzie-policji1552100960 [dostęp: 21.07.2020].

Źródło: BEH-MP KGP/MR, zdj. NAC, Archiwum Ośrodka  "Karta"