Życiorys niepospolity - Major Bolesław Kontrym ps. Żmudzin
Za młodu rosyjski oficer, bohater Rewolucji Październikowej, kombryg Armii Czerwonej. Po ucieczce do Polski żołnierz straży granicznej i policjant zwalczający "komunę". W czasie II wojny światowej m.in. uczestnik bitwy o Narwik i walk we Francji, cichociemny, dowódca odcinka "Wachlarza", współorganizator Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, postrach konfidentów w okupowanej Warszawie, bohater Powstania Warszawskiego, żołnierz Dywizji gen. Stanisława Maczka, po wojnie uwięziony i po długim śledztwie skazany na karę śmierci.
Urodził się 27 sierpnia 1898 r. w Zaturcach pod Łuckiem na Wołyniu, jako syn pułkownika armii carskiej Władysława Kontryma i Aldony Cichockiej. Rodzina była głęboko patriotyczna, dziadek i pradziadek walczyli w powstaniach narodowych. Od 1909 r. Bolesław robił karierę w armii rosyjskiej. Służył w piechocie i kawalerii, został porucznikiem. W burzliwych latach rewolucji przeszedł przez II Korpus Polski w Rosji, niewolę niemiecką, zagarnięcie przez bolszewików i służbę w Armii Czerwonej. W 1919 i 1920 r. walczył na terenie republiki Komi, Estonii, a przeciw Polsce. Od 1921 r. studiował w Akademii Sztabu Generalnego w Moskwie. Podjął jednak współpracę z polskim wywiadem i zagrożony dekonspiracją uciekł do Polski.
Po weryfikacji pracował w polskiej Straży Granicznej, potem w Policji Państwowej w Nowogródku, Stołpcach i Baranowiczach, Słonimiu, Szczuczynie i Brześciu nad Bugiem. Pełnił później funkcje w Lublinie i Białymstoku, dochodząc w Wilnie do funkcji kierownika Wydziału Śledczego Komendy Wojewódzkiej PP. Rozpracowywał organizacje antypaństwowe – przede wszystkim z dużymi sukcesami rozbijał struktury komunistycznej agentury.
We wrześniu 1939 r. służbowo był w Zaleszczykach i wrócił do Wilna. Przez Litwę przedostał się do Szwecji, potem do Anglii i do Francji. Walczył pod Narwikiem, a w październiku 1940 r. przedostał się do Anglii. Dwukrotnie odznaczono go Krzyżem Walecznych i francuskim Croix de Guerre ze srebrną gwiazdą. Wstąpił do dywersji, ukończył kursy specjalne. W kwietniu 1942 roku Kontryma zaprzysiężono na rotę Armii Krajowej, przyjął pseudonimy: „Żmudzin” i „Biały”, ale używał pierwszego.
Zrzucony do kraju w nocy z 1/2.09.1942 r. w ramach operacji lotniczej "Smallpox". W końcu tego miesiąca został przydzielony do „Wachlarza” i po aresztowaniu kpt. „Wani” Alfreda Paczkowskiego (20.11.1942) objął w grudniu dowodzenie III odcinkiem „Wachlarza”. Obok por. „Ponurego” Jana Piwnika współorganizator głośnej akcji odbicia więźniów z więzienia w Pińsku (18.01.1943). Po przekazaniu do Kedywu aktywów III odcinka „Wachlarza” komendantowi Okręgu Armii Krajowej Brześć w lutym 1943, w następnym miesiącu został na krótko szefem Kedywu Okręgu Brześć. Oddelegowany następnie do dyspozycji Delegatury Rządu RP na Kraj (DR) z przydziałem do Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, (o ten przydział prosił Dowódcę AK już 4.11.1942), był szefem Centrali Służby Śledczej i zastępcą Komendanta (inspektora) Głównego PKB, ppłk Mariana Kozielewskiego, potem Stanisława Tabisza. Jednocześnie od czerwca 1943 r. dowódca „Podkowy” (późniejszy kryptonim „Sztafeta”), - oddziału dyspozycyjnego Delegatury Rządu na Kraj, z zadaniem ochrony lokali i aparatu DR. Zajmował się on również egzekucją wyroków cywilnych i wojskowych sądów specjalnych wobec zdrajców, szmalcowników i kolaborantów. Szacuje się, że ludzie Kontryma z Oddziału „Podkowa” do wybuchu Powstania Warszawskiego przeprowadzili na ulicach Warszawy i okolic około 25 akcji likwidacyjnych agentów i konfidentów. Oddział planował nawet zamachy na ważniejszych hitlerowskich dostojników, ale ostatecznie nic z tego nie wyszło.
Starał się, działał energicznie, lecz nie udało mu się uniknąć kilku błędów. Na początku 1944 r. założył organizację „Start”, która miała zwalczać pospolitych przestępców, szmalcowników i współpracowników Gestapo w szeregach organizacji konspiracyjnych. Najgorzej szło mu rozpracowywanie poczynań agentury Gwardii Ludowej, która niejednokrotnie „wystawiła” akowców Niemcom. Nie było w tym nic dziwnego. Jego prawą ręką w „Starcie” był nie kto inny jak Włodzimierz Lechowicz, przedwojenny agent sowiecki, który jednocześnie był... najbliższym współpracownikiem czołowego działacza GL Mariana Spychalskiego.
8 stycznia 1944 r. kapitan Kontrym wraz z 7 żołnierzami i 2 łączniczkami wziął udział w akcji „Polowanie”. Oddział „Żmudzina” został też wyznaczony do rozbicia Pawiaka, aby umożliwić więźniom zbiorową ucieczkę. Akcja została ostatecznie odwołana z powodu wzmocnienia ochrony więzienia. Za niewykonalny uznano także atak na obóz koncentracyjny na Majdanku, w którym miała wziąć udział „Sztafeta”. Planowano też odbicie z aresztu Zofii Kossak-Szczuckiej. Oddział rozsławiło opisane w literaturze porwanie niemieckiego służbowego samochodu z warszawskiej ulicy. Auto zostało potem zwrócone Niemcom w zamian za zwolnienie z więzienia kilku kobiet. Akcja ta była jednak samowolą podwładnych „Żmudzina”.
O godzinie „W” rozpoczynającej Powstanie Warszawskie kpt. Kontrym z balkonu kamienicy przy placu Dąbrowskiego zaczął strzelać z rewolweru do niemieckich żandarmów, co przypłacił ranami ręki i nogi. Nie były one jednak na tyle groźne, by wyłączyć go z dalszej walki. Po wybuchu Powstania Warszawskiego został dowódcą 4 kompanii w Zgrupowaniu AK pod dowództwem mjr. Włodzimierza Zawadzkiego ps. „Bartkiewicz” i dowódcą odcinka taktycznego w podobwodzie Śródmieście-Północ: Królewska Kredytowa pl. Małachowskiego. Wraz ze swoimi żołnierzami Kontrym walczył w Śródmieściu. Dowodził pierwszym szturmem na budynek PAST-y. Po raz trzeci odznaczono go Krzyżem Walecznych, otrzymał też Order Virtuti Militari V klasy. Podczas walk został czterokrotnie ranny: 2 sierpnia na pl. Dąbrowskiego, 4 sierpnia w czasie szturmu, którym dowodził, na budynek PAST-y przy ul. Zielnej 37/39, 5 września podczas walk o gmach Gimnazjum im. Mikołaja Reja i 27 września w czasie bombardowania przez Niemców ul. Królewskiej.
Z chwilą utworzenia 20 września 1944 r. Warszawskiego Korpusu AK został mianowany dowódcą III batalionu 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej 28 Dywizji Piechoty AK im. Stefana Okrzei. Za zasługi w walkach otrzymał awans do stopnia majora.
Po kapitulacji oddziałów powstańczych 2 października 1944 r. trafił do niewoli pod nazwiskiem Wójcik i przebywał w obozach jenieckich: w Lamsdorf (Łambinowice k. Opola), Fallingbostel, Bergen-Belsen, Gross-Born i Sandbostel, skąd zbiegł w końcu kwietnia 1945r. Przedostał się do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i dołączył do 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka. Dowodził 1 kompanią 9 baonu Strzelców Flandryjskich, walczył o port Wilhelmshaven. Zakończył wojnę jako major.
Do Polski wrócił 17 maja 1947 roku. Na taką decyzję duży wpływ miał fakt odnalezienia się jego starszego brata, uznawanego za zaginionego. Konstanty Kontrym był generałem Armii Berlinga i gwarantował bezpieczny powrót do kraju. W sierpniu komisja rehabilitacyjno-kwalifikacyjna dla byłych funkcjonariuszy PP wystawiła „Żmudzinowi” zaświadczenie zezwalające na pracę w służbie państwowej. Został szefem działu administracyjno-gospodarczego w Centralnym Zarządzie Państwowego Przemysłu Fermentacyjnego. W kwietniu 1948 r. dostał służbowe mieszkanie przy ul. Mazowieckiej w Warszawie.
Były to jednak tylko pozory. Był nieustannie śledzony przez X Departament MBP oraz Informację Wojskową (IW). Operację zlecił sam szef IW płk Dymitr Wozniesienski. Teczka rozpracowania została założona 15 marca 1947 r., na kilka miesięcy przed powrotem Kontryma do kraju.
Aresztowano go 13 października 1948 roku pod zarzutem szpiegostwa. Do sierpnia 1949 r. przetrzymywano go w tajnym areszcie śledczym MBP w Miedzeszynie. Poddano go wyrafinowanym torturom. Celem śledztwa, nadzorowanego przez Józefa Światło, było ustalenie polskich wywiadowców rozpracowujących komunistów przed wojną, ale trzy lata śledztwa nie złamały Kontryma.
Jego proces trwał od 13 do 26 czerwca 1952 roku i zakończył się wydaniem kary śmierci. Powieszono go 2 stycznia 1953 roku. Syn „Żmudzina”, Władysław Kontrym w 1956 roku rozpoczął starania o rehabilitację ojca. 3 grudnia 1957 roku Kontryma pośmiertnie uniewinniono.
Na domniemanym miejscu pochówków na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie w Kwaterze „Ł” dopiero w 1991 r. postawiono symboliczny pomnik. Podczas prac archeologicznych pod kierownictwem prof. Krzysztofa Szwagrzyka znaleziono tam szczątki pomordowanych. 28 września 2014 r. IPN ogłosił odnalezienie na „Łączce” szczątków Bolesława Kontryma. Uroczysty pogrzeb bohaterów miał miejsce 17 września 2015 r. Po 62 latach szczątki znalazły miejsce wiecznego spoczynku w Panteonie wybudowanym na kwaterze.
Źródło: BEH-MP KGP, zdj. IPN, NAC, Wikimedia Commons.
Źródło: Tekst na podstawie artykułu dr Joanny Wieliczki-Szarkowej, „Żmudzina” historia niepospolita. O niezwykłej postaci mjr. Bolesława Kontryma.
