30-lecie powołania Straży Granicznej
Historia niepodległej Rzeczpospolitej to historia tysięcy funkcjonariuszy, którzy od początku jej niepodległości strzegą granic naszego kraju. I choć zmienia się specyfika ich pracy, niezmienne pozostają zaangażowanie i profesjonalizm strażników, którzy każdego dnia z oddaniem pełnią służbę dbając o nasze bezpieczeństwo. 30 lat temu ustawą z dnia 12 października 1990 r. do ochrony granicy państwowej na lądzie i na morzu oraz kontroli ruchu granicznego została powołana do życia Straż Graniczna. Jej funkcjonowanie rozpoczęło się 16 maja 1991 wraz z rozformowaniem Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP).
Zmiany, jakie dokonały się w Polsce od przełomu lat 1989 – 1990, musiały także dotyczyć ochrony granicy państwa i kontroli ruchu granicznego oraz administrowania jej przebiegiem (oznakowaniem, zmianami na ciekach wodnych). Na początku 1990 roku potrzeba ta wywołała dyskusję na temat właściwego rozwiązania (modelu ochrony), zarówno w aspekcie czynnościowym (cele strategiczne, operacyjne, zadania, procedury), jak i rzeczowym (jaki podmiot ma to robić, jaką przyjąć strukturę organizacyjną, kto w niej ma funkcjonować, jaki powinien być poziom instrumentalizacji działań). Rozmowy na ten temat były prowadzone przede wszystkim w dawnym Dowództwie Wojsk Ochrony Pogranicza, wśród młodej kadry żołnierzy WOP funkcjonujących nieformalnie w Niezależnym Ruchu Żołnierzy Zawodowych WOP, a także w jedynej w resorcie spraw wewnętrznych uczelni wyższej - Akademii Spraw Wewnętrznych (Katedrze Organizacji i Zarządzania). Należy nadmienić, iż mimo dominujących w Europie rozwiązań typowo policyjnych była też grupa zwolenników militaryzacji ochrony granicy Polski i stworzenia klasycznego kordonu wojskowego na granicy wschodniej. Wybór padł na rozwiązania policyjne, a instytucją realizującą ochronę granicy miała być Straż Graniczna.
Straż Graniczna III Rzeczypospolitej Polskiej została powołana Ustawą z dnia 12 października 1990 roku (DzU. nr 78, poz: 462). Nie powstała jednak z dnia na dzień. Ustawodawca określił sześciomiesięczny termin jej zorganizowania. Zadanie to minister spraw wewnętrznych K. Kozłowski - na mocy Decyzji nr 53/90 z 5 listopada 1990 roku - powierzył 13-osobowemu zespołowi pod kierownictwem płka doc. dr hab. M. Lisieckiego, który pracę rozpoczął jako pracownik naukowy i jednocześnie doradca ministra spraw wewnętrznych, a kończył już jako komendant główny Straży Granicznej, mianowany na to stanowisko przez prezesa Rady Ministrów T. Mazowieckiego 29 listopada 1990 roku. Połączenie tych dwóch funkcji. a w praktyce trzech (także obowiązków dowódcy WOP do chwili ich rozformowania), znacznie ułatwiło działania szczególnie w sferze decyzyjnej.
Prace organizacyjne nad Strażą Graniczną były silnie wspomagane przez Niezależny Ruch Żołnierzy Zawodowych WOP (a następnie Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy Straży Granicznej) oraz przez wąską grupę kadry kierowniczej WOP.
Organizacja Straży Granicznej została zakończona przed ustawowo określonym terminem. Zgodnie z Zarządzeniem nr 47/91 Ministra Spraw Wewnętrznych z dniem 15 maja 1991 roku zostały rozformowane Wojska Ochrony Pogranicza (rozformowano wszystkie jednostki WOP, zwolniono do rezerwy wszystkich żołnierzy zawodowych), od 16 maja 1991 roku zaś Straż Graniczna przejęła ochronę granicy państwowej RP i kontrolę mchu granicznego (po utworzeniu 13 oddziałów SG oraz dokonaniu naboru do SG). 16 maja został ustanowiony Dniem Straży Granicznej.
Istotne jest to, że każda osoba przyjmowana do Straży Granicznej podlegała weryfikacji przez powołane do tego celu zespoły (służbowy i niezależnie związkowy). Dotyczyło to także byłych -czy też zwalnianych - żołnierzy WOP. Nie zachodził tak jak np. w policji „automatyzm” w zakresie przyjmowania żołnierzy WOP do Straży Granicznej.
W toku dalszych prac organizacyjnych w sierpniu 1991 roku przejęto Morską Brygadę Okrętów Pogranicza z Ministerstwa Obrony Narodowej i przekształcono ją w Morski Oddział SG. Wiosną 1992 roku rozformowano dwa lądowe nadmorskie oddziały SG, których siły i środki zostały włączone w skład Morskiego Oddziału SG. Wydano ponad 60 aktów wykonawczych do ustaw granicznych.
Straż Graniczna stała się jednolitą umundurowaną i uzbrojona formacją typu policyjnego, w dużym stopniu skadrowaną, będącą jednocześnie częścią administracji rządowej typu specjalnego. Komendant główny Straży Granicznej pełni funkcję centralnego organu administracji rządowej właściwego w sprawach ochrony granicy państwowej oraz kontroli ruchu granicznego, natomiast komendanci oddziałów, strażnic, granicznych placówek kontrolnych i dywizjonów to organy terenowe. Ogólny nadzór nad funkcjonowaniem Straży Granicznej sprawował minister spraw wewnętrznych.
Warto w tym miejscu przypomnieć, iż w okresie międzywojennym od 24 maja 1923 r. (na mocy uchwały Rady Ministrów) do 15 marca 1926 r. (zakończono wówczas przejmowanie policyjnych posterunków i strażnic granicznych na polsko-litewskim odcinku granicznym przez powołane w 1924 r. jednostki Korpusu Ochrony Pogranicza) obowiązki ochrony polskiej granicy na wschodzie powierzone zostały organom Policji Państwowej. Wypracowano w następstwie tego system zabezpieczenia granic, który składał się z dwóch formacji: Korpusu Ochrony Pogranicza utworzonego w 1924 roku, oraz Straży Granicznej powołanej Rozporządzeniem Prezydenta RP w 1928 roku. Korpus Ochrony Pogranicza podległy Ministerstwu Spraw Wewnętrznych utworzono do ochrony wschodniego i północno-wschodniego odcinka granicy. Straży Graniczna podlegała Ministerstwu Skarbu ochraniała zachodni, północno-zachodni oraz południowy odcinek granicy polskiej. W międzywojennej II Rzeczypospolitej żołnierze i funkcjonariusze organów ochrony granicy państwowej i kontroli ruchu granicznego mieli status funkcjonariusza państwowego lub wojska. Przysługiwało im prawo do świadczenia emerytalnego po upływie 10 lat służby. Za ten okres emerytura wynosiła 40% uposażenia i wzrastała za każdy następny rok o 2,4%. Nie mogła jednak przekroczyć 100% uposażenia. W późniejszym okresie nabycie uprawnień emerytalnych zostało wydłużone do 15 i obecnie 25 lat służby. maksymalną wysokość emerytury ograniczono do 75% uposażenia.
Po drugiej wojnie światowej w miejsce SG i KOP zostały powołane Wojska Ochrony Pogranicza, które podlegały Ministerstwu Obrony Narodowej i funkcjonowały do początku 90-tych.
Warto na zakończenie podkreślić, iż od początku istnienia Straży Granicznej, jej funkcjonariusze wspólnie z funkcjonariuszami Policji na co dzień realizują wspólny cel jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa. Ta współpraca ma charakter wielopłaszczyznowy co doskonale oddaje komplementarność działań w wielu obszarach realizowanych przez SG i Policję zadań.
Obie służby działają we wspólnych patrolach w zakresie bezpośredniej ochrony granicy państwowej. Prowadzą kontrole na drogach dojazdowych do granicy państwa - ich celem jest zapewnienie porządku publicznego w bezpośrednim sąsiedztwie przejść granicznych. Wspólnie realizują działania graniczne zmierzające do zatrzymania sprawców nielegalnych przekroczeń granicy. W celu przeciwdziałania nielegalnej migracji obie służby współdziałają w patrolach kontrolując m.in. targowiska, dworce kolejowe i autobusowe.
Jedną z najważniejszych płaszczyzn współpracy Straży Granicznej z Policją jest zwalczanie zorganizowanych grup przestępczych również tych międzynarodowych, zajmujących się przestępczością akcyzową oraz narkotykową.
BEH-MP KGP
Źródło:
Tekst na podstawie referatu prof. dra hab. Marka Lisieckiego (płka SG w st. sp.) „Ochrona granic i kontrola ruchu granicznego jako zadanie administracji specjalnej w Polsce - doświadczenia i perspektywy”
Fotografie: zbiory prywatne, Wikomedia Commons, NAC, strazgraniczna.pl
Bibliografia:
Czech Z., Organizacja i zadania Korpusu Ochrony Pogranicza w Polsce w latach 1924 – 1939, „Biuletyn WOP” nr 2/22, maj 1963.
Grochowski L.W., Organizacja ochrony granic II Rzeczypospolitej, (w:) Ochrona granic państwa w końcu XX wieku, cz. II, red. L.W. Grochowski, CSSG, Kętrzyn 1993.
Lisiecki M., Kontrola ruchu granicznego w II RP, (w:) Ochrona granic państwa w końcu XX wieku, cz. II, red. L.W. Grochowski, CSSG, Kętrzyn 1993.
Lisiecki M., Okoliczności utworzenia Straży Granicznej jako wyspecjalizowanej formacji policyjnej w latach 1990 – 1991, (w:) 225 lat policji w Polsce. Geneza i ewolucja policji, red. P. Majer, M. Seroka, WPiA UMW, Olsztyn 2017.
