Żandarmeria Krajowa zalążkiem Policji Państwowej (1918–1922) cz. 1
Nim ustawą z dnia 24 lipca 1919 r. powołano do życia Policję Państwową jako państwową organizację służby bezpieczeństwa, kraj się odradzał i organizował. Z uwagi na podział rozbiorowy państwo unifikowało struktury. Czas powojenny i zamęt organizacyjny dawał przestrzeń do licznych przestępstw. Z uwagi na brak jednolitej formacji konieczne było zorganizowanie lokalnych organizacji bezpieczeństwa by zapewnić ład społeczny. Przypominamy dziś historię naszych organów bezpieczeństwa z wyjątkowego momentu tworzenia się w porozbiorowej Polsce struktur administracyjnych. Krótki, wyjątkowy w dziejach moment scalania polskiego państwa jest szczególny bowiem wówczas tworzyły się podwaliny pod najważniejsze dla niego instytucje.
Należy mieć również na uwadze, że pomimo organizowania nowego ładu pewne stare porządki zostają wprowadzone do nowego systemu. Myśląc o początkach II RP warto mieć na uwadze, że budując go ludzie mieli obraz trzech różnych państw z innymi wzorami myślenia, które trzeba było scalić. Czytając o historii podwalin PP warto mieć na uwadze, że ich twórcy mieli wzory zaczerpnięte z odmiennych modeli formacji co przy tworzeniu regionalnych struktur wyraźniej było widoczne.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DOWÓDZTWA ŻANDARMERII I JEGO AGEND
W listopadzie 1918 r. zadaniem Żandarmerii było opanowanie i zduszenie, wspólnie z paramilitarnymi organizacjami milicji, będącymi w dyspozycji partii politycznych, gwałtów i nadużyć, jakich dopuszczały się zorganizowane bandy rozzuchwalone bezkarnością i korzystające z chwilowego braku służby bezpieczeństwa (np. Ukraińcy we Lwowie, wycofując się z miasta, wypuścili z więzienia wszystkich przestępców).Każdy organ bezpieczeństwa tylko wówczas spełnia swoje zadanie, gdy społeczeństwo, wśród którego wykonuje służbę, darzy go swym uznaniem, zaufaniem i poparciem. Polska żandarmeria zaufanie to musiała sobie wywalczyć od samego początku swego istnienia. Formacja ta przyjęła nazwę Żandarmerii Krajowej[1]. O jednolitej jej organizacji nie było mowy, chociażby z powodu samorzutności jej powstania, jak również braku dyrektyw od rządu czy armii.
Żandarmeria Krajowa organizowała się w oparciu o wzorce, jakie miała na miejscu, np. w Małopolsce, Wielkopolsce, Pomorzu. Trudniejsza sprawa była na terenie Królestwa. Tu niebyło żadnego wzoru. Tu słowo „żandarm” budziło w społeczeństwie straszne wspomnienia katorgi, prześladowań i prowokacji, a mundur żandarma wywoływał postrach wśród ludności. Tu musiano tę służbę tworzyć według innych wzorów. Tym wzorcem były resztki byłej Żandarmerii Polowej Legionów, Polskiej Siły Zbrojnej i niedobitki z żandarmerii Polskiego Korpusu Posiłkowego. Siłą rzeczy trzeba więc podzielić przedstawiany materiał na trzy relacje, trzy historie biegnące równorzędnie obok siebie, tj. tak jak rozwijała się żandarmeria trzech byłych zaborów. Rozwój i owocna dla kraju działalność tej żandarmerii trwały tylko rok, tj. do czasu uchwalenia ustawy o Policji Państwowej[2] (w niektórych zakątkach kraju nieco dłużej). Okres ten w historii żandarmerii był czasem jej najintensywniejszej działalności. Wytępiła szalejący bandytyzm jako skutek rozwydrzenia wojennego, zdusiła lub częściowo unieszkodliwiła szerzący się komunizm i udaremniła agitację bolszewicką. Tysiącom obywateli wyszukała i zwróciła mienie zrabowane przez okupantów, bandytów i zrewolucjonizowanych chłopów. Żandarmeria była rzecznikiem ładu i porządku, stróżem praw i rozporządzeń, przypominała opornym swą ciężką ręką, że jest władza, która sprawuje pieczę nad krajem. Na początku listopada 1918 r. w Warszawie znajdowała się grupa Żandarmerii Polowej Polskiej Siły Zbrojnej i jej dowództwo z por. Norbertem Okołowiczem[3]. Niezwłocznie po ewakuacji Niemców przystąpiono do zwiększania stanu osobowego żandarmerii poprzez przyjmowanie ochotników, zwłaszcza byłych legionistów i członków Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Dowództwo żandarmerii rozszerzyło swój zakres działania i 13 listopada 1918 r. zmieniło nazwę na Dowództwo Żandarmerii Wojsk Polskich. Zaczęto tworzyć oddziały żandarmerii w okręgach: warszawskim, łódzkim, kieleckim i lubelskim. Z końcem grudnia 1918 r. ustało zupełnie kompletowanie żandarmerii, gdyż powiatowe komendy uzupełnień, nie mając odpowiednich rozkazów, nie chciały przydzielać poborowych do żandarmerii. Sztab Generalny WP wydał więc rozkaz, który wyjątkowo zezwalał na przyjmowanie ich do żandarmerii, z tym jednak, że po przyjęciu do żandarmerii musieli być zarejestrowani w odpowiedniej Powiatowej Komendzie Uzupełnień (PKU).
Dowództwo żandarmerii starało się trzymać służbę z dala od wpływów politycznych. Wychodziło ze słusznego założenia, że polityka i jej wpływy powodują wyróżnienie pewnych osób spośród innych, stronniczość w kierunku faworyzowania partii, jej liderów i sympatyków. Żandarm miał pracować obiektywnie, do odpowiedzialności musiał być pociągnięty każdy, kto popełnił przestępstwo. Tego wymagało prawo i porządek społeczny. Wydano więc surowe zarządzenia, by żandarmi, wykonując swą służbę, nie mieszali się do polityki.
Pewną jasność w organizowaniu żandarmerii na terenie Królestwa zapoczątkował Sztab Generalny WP, wydając rozkaz nr 45 z 7 grudnia 1918 r.[4], który określał, że przy organizacji tymczasowej służby żandarmerii za podstawę zostaje przyjęty podział na Okręgi Generalne[5]. Na każdy Okręg Generalny został wyznaczony oficer żandarmerii z dyscyplinarnymi prawami pułkownika. Dowódca żandarmerii kierował w swoim okręgu całą służbą bezpieczeństwa i podlegał w sprawach pełnienia służby dowódcy Okręgu Generalnego. Natomiast w każdym powiecie został wyznaczony oficer żandarmerii z prawami dyscyplinarnymi dowódcy kompanii, jako kierujący służbą w powiecie, i podlegał bezpośrednio dowódcy żandarmerii przy Okręgu Generalnym.
Dowódcami żandarmerii na poszczególne Okręgi Generalne zostali mianowani:
▪▪ na Okręg Generalny Warszawski – por. Zygmunt Żytomierski,
▪▪ na Okręg Generalny Lubelski – rtm. dr Franciszek Stoch,
▪▪ na Okręg Generalny Kielecki – rtm. Witold Ludwikowski,
▪▪ na Okręg Generalny Łódzki – por. Marceli Łączkowski.
Można zauważyć, że uwzględniono szczegółowo teren Kongresówki, zaś żandarmeria w byłej Galicji miała być zorganizowana osobno, co w rozkazie dalej zaznaczono. Poprzez podporządkowanie sztabom generalnym okręgów żandarmeria stała się jednostką wojskową, zależną jedynie od władz wojskowych. Pełniła jednak dalej ogólną służbę bezpieczeństwa, a więc z kompetencjami tak do żołnierzy, jak i do osób cywilnych. Od 20 grudnia 1918 r. naczelną władzą żandarmerii w czterech Okręgach Generalnych byłej Kongresówki stał się Wydział Żandarmerii Sztabu Generalnego WP. Wydziałowi podlegały, poza żandarmerią czterech okręgów, jeszcze inne jednostki w Warszawie: szkoła żandarmerii (jeden oficer i 100 żołnierzy), ekspozytura żandarmerii (jeden oficer i 35 podoficerów), oddział konny (jeden oficer i 15 podoficerów), oddział sztabowy Wydziału Żandarmerii (jeden oficer i 10 podoficerów).
Dowództwo służby wydawało dyrektywy, którymi usiłowano normować ważniejsze działy pracy. Natomiast zasady służby wywiadowczej ustalił Sztab Generalny WP rozkazem z 7 stycznia 1919 r., który w części dla żandarmów brzmiał[6]:
[...] przy dowództwie żandarmerii DOG są oddziały wywiadowcze defensywne, które prowadzą okręgowe centrale inwigilacyjne, z analogicznym zakresem działania jak przy oddziale żandarmerii Sztabu Generalnego. Przy powiatowych dowództwach żandarmerii prowadzi czynności służby wywiadowczej – powiatowy oficer żandarmerii. Oddziałami powyższymi kierują dowódcy żandarmerii, którzy pracują w ścisłym porozumieniu z oddziałami wywiadowczymi przy danych dowództwach wojskowych, przez co w niczym nie zostaje naruszony stosunek służby Dowództwa żandarmerii do dowództw wojskowych. Dowódcy żandarmerii organizują w swoim zakresie szczegóły służby wywiadowczej defensywnej wedle tymczasowej instrukcji, przeznaczając dla tych gałęzi służby odpowiednio kwalifikowany personel kancelaryjny i wywiadowczy, którym będzie kierował do tego wyznaczony oficer żandarmerii [...].
Na dowódcach żandarmerii przy Okręgach Generalnych spoczywał obowiązek szkolenia przyjętych ochotników. Szkolenie doskonalono przez zakładanie szkół i kursów trwających od 4 do 8 tygodni[7]. Służba patrolowa wykonywana była na podstawie legionowej instrukcji z 1917 r., zaś z początkiem1919 r. Wydział Żandarmerii wydał kilka nowych instrukcji, jak np.: Tymczasowa Instrukcja Kancelaryjna, Tymczasowe Postanowienia Organiczne i Instrukcja Służbowa Żandarmerii, Instrukcja Specjalna dla żandarmerii pełniącej służbę w głębi kraju.
W rozwoju żandarmerii na tym terenie uwidaczniała się już w grudniu dążność do ograniczenia jej kompetencji jedynie do osób wojskowych. Rozkaz Sztabu Generalnego z 14 grudnia 1918 r. stwierdzał:
[...] dowódcy żandarmerii przy okręgach generalnych w Warszawie i Łodzi obsadzą przede wszystkim posterunkami żandarmerii miejscowości okręgów, w których są detaszowane jakiekolwiek oddziały wojskowe, gdyż chodzi przede wszystkim o zapewnienie racjonalnej służby żandarmerii w obrębie kwaterunkowym Oddziałów WP [...]. Znaczy to, że faktycznie od tego czasu rozpoczęło się w Kongresówce stopniowe uszczuplanie praw żandarmerii i przekształcanie jej w organ wojskowo-policyjny. Na początku kwietnia żandarmeria wprost została podporządkowana Ministerstwu Spraw Wojskowych, wskutek czego zmieniono nazwę z Wydziału Żandarmerii Sztabu Generalnego WP na Ministerstwo Spraw Wojskowych – Wydział Żandarmerii, z wyjątkiem Oddziału Żandarmerii Polowej, który pozostał pod dowództwem Sztabu Generalnego i dalej rozwijał się niezależnie od Wydziału. Reasumując, można stwierdzić, że w kwietniu 1919 r. skończył się okres istnienia na terenie Kongresówki Żandarmerii Krajowej jako ogólnej władzy bezpieczeństwa. Regulamin i organizacja Żandarmerii Wojskowej wydany przez MSWojsk 17 kwietnia 1919 r., w związku z tworzeniem Policji Państwowej, zmieniał dawną Żandarmerię Krajową w Żandarmerię jako organ bezpieczeństwa z kompetencjami wyłącznie do osób wojskowych.
Cdn.
Źródło: Policja 997/JS
Bibliografia
Centralne Archiwum Wojskowe:
CAW, I.375.1.45,
CAW, I.375.2.34,
CAW, I.375.12.1.
Chodkiewicz K., Historia żandarmerii WP (maszynopis).
Opracowania publikowane
Dworzecki J., Zarys działalności formacji policyjnych na Śląsku Cieszyńskim w latach 1918–1922, KW Policji w Katowicach.
Jarno W., Okręg Generalny WP nr III Kielce w latach 1918–1921, Łódź 2003.
Kempa W., Liczebność Wojsk Powstańczych. III Powstanie Śląskie – stan osobowy,
Internet www.historycy.org/index.php?showtopic=60239&st=0.
Kołos K., Ostrowski R., 7 Dywizjon żandarmerii w Poznaniu, COS SG Koszalin.
Kutta J., Policja w Polsce Odrodzonej. Wielkopolska i Pomorze 1918–1922, Bydgoszcz 1994.
Misiuk A., Policja Państwowa 1919–1939, Warszawa 1996.
Maciąg-Majka B., Policja Polityczna w województwie krakowskim w latach 1919–1926, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6, s. 171–187.
Marszałek P.K., Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918–1920), w: „Studia Lubuskie” 2007, z. 3.
Ratajczyk G., Żandarmeria WP II RP, Toruń 2004.
Skrzypek M., Policyjne instytucje Śląska Cieszyńskiego 1918–1922, Skoczów 2002.
Sprengel B., Policja Państwowa w Toruniu (1920–1939), Toruń 1999.
Suliński J., Żandarmeria Wojskowa w latach 1918–1947, Warszawa 1995.
Suliński J., Żandarmeria – organ bezpieczeństwa armii w latach 1918–1945, Warszawa 2003.
Suliński J., Chrzanowski W., Rozwój żandarmerii polowej na ziemiach polskich w latach 1918–1945, Warszawa 2012.
Ślipiec J., Drogi niepodległości – Polska i Ukraina 1918–1921, Warszawa 1999.
Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, Warszawa 1972.
Summary
[1] Odczyt kpt. Samogyja na temat historii żandarmerii – autor twierdzi, że nazwa „Żandarmeria Krajowa” pochodzi od niemieckiego słowa „Landesgendarmerji”, CAW, I.375.2.34, s. 6; wzory czerpano z zaboru austriackiego, gdzie istniała od dawna Cesarsko-Królewska Żandarmeria Krajowa i w której służyli także Polacy, szczególnie w cieszącym się pewną autonomią Królestwie Galicji i Lodomerii – Wyższe kadry policyjne na ziemiach polskich w okresie zaborów, http.//www.wspol.edu.pl/historia/szkolnictwo/zabory/index.htm.
[2] 24 lipca 1919 r.
[3] Odczyty kpt. Kity i kpt. Metzgera na temat historii żandarmerii w czasie pokoju i wojny, CAW, I.375.2.34; Historia 1 dywizjonu żandarmerii, CAW, I.375.1.45.
[4] K. Chodkiewicz, Historia żandarmerii WP (maszynopis), s. 90–91; B. Woszczyński, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–21, Wyd. WIH, Warszawa 1972.
[5] Pkt 89 rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 45/18.
[6] Op. cit., s. 93.
[7] System kształcenia oficerów i podoficerów żandarmerii opierał się na austriackim wzorcu, na tzw. „szkole szarż”, który przybierał dwie formy: awansowania wyróżniających się oficerów armii austriackiej na stanowiska oficerskie w żandarmerii albo awansowaniu podoficerów żandarmerii. W pierwszej formie – stanowiącej większą część korpusu oficerskiego w żandarmerii – wyróżniający się oficerowie pułkowi otrzymywali przydział próbny do żandarmerii na pół roku, a od 1905 r. na rok. Na koniec okresu próbnego oficer poddawany był egzaminowi przed komisją złożoną z inspektorów żandarmerii i wyższych urzędników namiestnictwa. Funkcje takie w 15 Komendzie Żandarmerii Krajowej we Lwowie pełnili w latach 1909–1914 mjr Wiktor Hoszowski-Sas, ppłk Eugeniusz Dąbrowiecki, ppłk Wiśniewski. Po pomyślnie zdanym egzaminie oficerów próbnych mianowano oficerami żandarmerii. Druga forma awansowania wiodła od wyróżniającego się żołnierza pułkowego, którego przed końcem służby werbowano do żandarmerii, w myśl przepisów ustawy z 1876 r. Odbywało się to każdego roku jesienią, kiedy komendy Żandarmerii Krajowej zwracały się do pułków z prośbą o przeprowadzenie rekrutacji spośród żołnierzy kończących obowiązkową służbę wojskową. Po zgłoszeniu się ochotników organizowano egzamin z niemieckiego i arytmetyki. Następnie opracowywano kandydata w jego dotychczasowym miejscu zamieszkania i wystawiano mu świadectwo moralności. Kandydaci bez zarzutów przyjmowani byli do służby przez krajową komendę żandarmerii i wcielani do oddziałów uzupełnienia w charakterze tzw. próbnych żandarmów. Po trzech lub pięciu miesiącach szkolenia żandarmi próbni zdawali egzaminy, po czym delegowano ich do krajowych posterunków żandarmerii w celu odbycia szkolenia praktycznego pod okiem komendantów posterunków. Dopiero osoby wybrane spośród najzdolniejszych wicewachmistrzów, po kilku lub kilkunastu latach służby, kierowano do „szkoły szarż”. Po zakończeniu szkoły mianowano żandarmów zastępcami komendantów posterunków, a w miarę vacatów – komendantami posterunków. Najlepsi komendanci posterunków po kilkuletniej służbie wyznaczani byli na komendantów powiatowych żandarmerii albo na podoficerskie stanowiska sztabowe. Po 12 latach służby mogli odejść do cywilnej służby państwowej lub zyskać status oficera sztabowego, przechodząc taki sam tryb szkolenia jak oficerowie próbni. W państwach zaborczych Polacy mieli utrudnioną drogę do stanowisk oficerskich.