Żandarmeria Krajowa zalążkiem Policji Państwowej (1918–1922) cz. 6 - Aktualności - Historia i Tradycja

ŻANDARMERIA NA TERENIE BYŁEGO ZABORU AUSTRIACKIEGO

Na terenie byłego zaboru austriackiego władzę polityczną przejęła 31 października 1918 r. Polska Komisja Likwidacyjna (PKL). Ona to mianowała w tym samym dniu komendantem wojskowym okręgu krakowskiego brygadiera Legionów gen. Bolesława Roję, któremu zostały podporządkowane wszystkie oddziały wojskowe będące na tym terenie. Równocześnie z formowaniem oddziałów wojskowych organizowano służbę bezpieczeństwa, wzorując się na byłej żandarmerii austriackiej. Warunki pracy przy organizacji żandarmerii w zachodniej i we wschodniej Małopolsce były odmienne. Z tego też powodu rozpatrzymy osobno organizację żandarmerii w Małopolsce zachodniej, a następnie we wschodniej jej części.

Zachodnia Małopolska

Przełom listopadowy, powodując rozpadnięcie się państwa austriackiego, przyczynił się również do rozkładu austriackiej żandarmerii. Posterunki Żandarmerii Krajowej austriackiej, obsadzone w części Polakami, a w części obcokrajowcami, zostały rozpędzone lub same się rozwiązały. W Małopolsce zachodniej – po San – zapanował znaczny chaos. Gromady żołnierzy powracających z frontu, chłopi spodziewający się łatwego rabunku i elementy przestępcze rozpoczęły swoją niszczącą działalność. Trzeba było szybko stworzyć dla tej części kraju służbę bezpieczeństwa. Inicjatywa wyszła z Polskiej Komendy Wojskowej w Krakowie. Pierwszą władzą bezpieczeństwa stworzoną 5 listopada 1918 r. w Krakowie na całą byłą Galicję i Śląsk było Dowództwo Straży Bezpieczeństwa PKL dla Galicji i Śląska. Organizatorem tej straży był gen. Eugeniusz Dąbrowiecki[1]. W samym Krakowie natomiast – mjr Julian Sas-Kulczycki z byłych Legionów. Straż była organizowana na wzór żandarmerii austriackiej. Była to gotowa i dobra organizacja, posiadająca zostawione w mniejszym lub większym porządku lokale urzędowe, dużą ilość wyszkolonego personelu – organizacja, która mogła niezwłocznie przystąpić do pracy.

Dowództwo Straży Bezpieczeństwa starało się w pierwszych zarządzeniach uregulować nie tylko sprawy organizacji, ale wydawało także rozkazy regulujące sprawy służbowe. I tak rozkaz nr 3 z 20 listopada 1918 r. regulował sprawę postępowania przy aresztowaniach i sprawę zależności strażników w funkcji służbowej od sądu i prokuratur. Tak zorganizowana Straż została rozkazem Sztabu Generalnego WP nr 45 z 7 grudnia 1918 r. z końcem grudnia przemianowana na żandarmerię[2]. W miejsce dowództwa straży powstało Dowództwo Żandarmerii przy Okręgu Generalnym w Krakowie (jako piąty OG w kraju). Dowódcą żandarmerii przy OG Kraków został gen. Eugeniusz Dąbrowiecki, a po jego odejściu do MSWojsk – płk Emil Tinz.

Podobnie jak w okręgach zachodniej Małopolski rozwijała się żandarmeria Śląska Cieszyńskiego. Genezy Żandarmerii Krajowej tego regionu należy szukać w żandarmerii austriackiej powołanej w lipcu 1849 r. Na Śląsku Austriackim (w tym w Księstwie Cieszyńskim) funkcjonowały powiatowe komendy żandarmerii, w których skład wchodziło kilka plutonów. Każdy pluton realizował zadania służbowe na kilkunastu posterunkach, których załogę stanowiło 4–8 żandarmów. Dzięki temu, że wielu Polaków pełniło służbę w szeregach żandarmerii na Śląsku, przewrót dokonany z 31października na 1 listopada 1918 r. w cieszyńskich koszarach w pełni się powiódł. Polacy, stanowiący 60% żołnierzy garnizonu, rozciągnęli nad nim kontrolę, wystawiając wierne sobie posterunki w najważniejszych punktach miasta. Zaskoczony takim obrotem sprawy komendant garnizonu płk Gernt zrezygnował z oporu i złożył komendę, a następnie wraz z 800 żołnierzami niepolskiej narodowości opuścił Cieszyn. Z kolei dowódca oddziału powiatowego żandarmerii w Cieszynie mjr Szyschkowitz[3] podporządkował się Radzie narodowej Śląska Cieszyńskiego. W ten sposób austriacka Żandarmeria Krajowa przekształciła się w Żandarmerię Księstwa Cieszyńskiego. Niebawem miejsce Szyszkowitza zajął płk Mateja, a następnie płk Stanisław Młodnicki. 18 grudnia 1918 r. oddział żandarmerii został przekształcony w Krajową Komendę Żandarmerii. Żandarmeria polska w czerwcu 1919 r. liczyła 380 funkcjonariuszy. Warunki na Śląsku Cieszyńskim były o tyle trudne, że teren był kolejno opanowywany przez Czechów i przez Polaków, potem – aż do plebiscytu – znajdował się pod supremacją Komisji Koalicyjnej. Był to zakątek kraju, gdzie Żandarmeria Krajowa przetrwała w swej pierwotnej formie najdłużej, bo aż do połowy 1922 r. Rozwój jej najlepiej zobaczymy według krótkiego rysu historycznego napisanego przez ppłk. Młodnickiego, mimo że wychodzi on chronologicznie poza okres omawiany.

Z dniem 1 listopada 1918 r. utworzone zostało na Śląsku Cieszyńskim okręgowe dowództwo Straży Bezpieczeństwa w Cieszynie, któremu podlegały trzy powiaty: Bielsko, Frysztag i Cieszyn. W miejscowościach tych znajdowały się powiatowe dowództwa straży pod dowództwem oficerów. Oprócz tego w całym okręgu było 57 posterunków pod dowództwem byłych austriackich dowódców posterunków, prawie wyłącznie Niemców i Czechów. Większość tych żandarmów nie chciała służyć Polsce i została przejęta przez dowództwo Żandarmerii Krajowej w Opawie, a później przeniesiono ich do innych części Śląska Cieszyńskiego. Na ich miejsce przyjęto żandarmów Polaków, którzy pochodzili ze Śląska Cieszyńskiego i służyli w żandarmerii w Galicji. Ponieważ ich liczba nie wystarczała, przyjęto w miejsce brakujących żandarmów osoby pochodzące ze Śląska.

W czasie organizacji żandarmerii 23 stycznia 1919 r. nastąpił napad czeski na Cieszyn. Przez cały miesiąc trwały walki, podczas których zostały obsadzone przez wojska czeskie prawie całe powiaty frysztacki i cieszyński. Posterunki żandarmerii w tych powiatach zostały również obsadzone przez czeską żandarmerię. Wszyscy żandarmi, którzy trwali wiernie przy Polsce, dostali się do niewoli czeskiej, inni cofali się z naszymi wojskami i pełnili służbę w Żandarmerii Polowej podczas walk styczniowych.

Po utworzeniu linii demarkacyjnej (po ustąpieniu Czechów) w lutym 1919 r. część powiatów cieszyńskiego i frysztackiego ponownie została zajęta przez Polaków. Toczące się stale pertraktacje z Czechami i ciągła niepewność o przyszłość Śląska Cieszyńskiego stworzyły tam sytuację niekorzystną pod każdym względem. Po przekształceniu żandarmerii w Małopolsce w żandarmerię wojskową i policję państwową na Śląsku Cieszyńskim Żandarmeria Krajowa pozostała w niezmienionym składzie.

Po przybyciu Komisji Plebiscytowej w lutym 1919 r. do Cieszyna linia demarkacyjna została zniesiona. Rada Narodowa w Cieszynie żądała, by w celu bezstronnego przeprowadzenia plebiscytu żandarmeria czeska została tam zniesiona. Projektowano nawet zniesienie naszej żandarmerii, by zmusić tym Czechów do zlikwidowania żandarmerii czeskiej w okręgach plebiscytowych. Nowa Komisja Plebiscytowa przystąpiła do reorganizacji żandarmerii czeskiej i polskiej z takim rezultatem, że polską żandarmerię zredukowano z 400 do 320, a czeską do 480, motywując to tym, że w zagłębiu karwińskim jest duża liczba robotników i dlatego trzeba tam utrzymać większą liczbę żandarmerii.

Od chwili redukcji polskiej żandarmerii nastąpiło pogorszenie bezpieczeństwa w tym rejonie, spowodowane tym, że wojska polskie, które dotąd strzegły granicy, zostały zabrane, a milicja zlikwidowana (600 ludzi). Granice pozostały bez opieki, przez co znacznie wzmogły się: kradzieże, przemyt i napady rabunkowe.

Podczas wymiany pieniędzy na Śląsku Cieszyńskim (kwiecień 1920 r.) dał się odczuć ogromny brak żandarmów, ponieważ żandarmeria musiała we wszystkich miejscowościach pilnować wymiany pieniędzy, utrzymywać porządek oraz chronić granicę. Kilkakrotnie zwracano się do Komisji Międzynarodowej z prośbami o pozwolenie zwiększenia stanu żandarmerii, ze względu na stosunki i bezpieczeństwo, jednak nie zostały one nigdy uwzględnione. Przeciwnie oficerowie francuscy, kontrolując posterunki, skrupulatnie sprawdzali stany ilościowe, czy nie są przekraczane.

W celu lepszej kontroli nad żandarmerią została ona podporządkowana Dowództwu Wojsk Koalicyjnych w Cieszynie, a ponadto do komendy okręgowej żandarmerii został przydzielony oficer francuski. W miejscach, gdzie stacjonowały oddziały wojsk koalicyjnych, tj. w Cieszynie, Frysztacie, Bielsku, Skoczowie i Trzyńcu, żandarmeria podlegała, w razie jakichkolwiek rozruchów, oficerom wojsk francuskich. Każdy żandarm był zaopatrzony w legitymację o tekście polsko-francuskim, stwierdzającą tożsamość osoby i uprawnienie noszenia wojskowego munduru i przypisanej broni[4].

Był to zakątek kraju, gdzie Żandarmeria Krajowa istniała do czasu jej wcielenia do korpusu Policji Województwa Śląskiego, czyli do 15 lipca 1922 r. 7 sierpnia 1922 r. przejęto ostatnie jednostki żandarmerii, tj. Dowództwo Żandarmerii Krajowej w Cieszynie oraz szkoły żandarmerii w Skoczowie i Cieszynie[5]. Początkowo kursy żandarmerii miały na celu przeszkolenie funkcjonariuszy tej służby, a w późniejszym okresie szkolenia prowadzono już z myślą stworzenia odpowiednich kadr dla przyszłej śląskiej formacji policyjnej. Z zachowanych skąpych informacji dotyczących szkolenia przeprowadzonego przez Żandarmerię Krajową można wywnioskować, że ich intensywność była znaczna. Szkolenia prowadzono już od 1919 r., a od 4 lutego do 11 kwietnia 1922 r. w Cieszynie przeprowadzono czwarty i zarazem ostatni – specjalny kurs dla Górnoślązaków, którego uczestnikami było 105 próbnych żandarmów[6].

W III Powstaniu Śląskim Policja Górnego Śląska przestała faktycznie istnieć. Część jej polskich funkcjonariuszy rozbroiła swoich niemieckich „kolegów” i podjęła służbę w oddziałach powstańczych, inni znaleźli się w szeregach powołanej w maju 1921 r. żandarmerii Górnego Śląska. Powołana rozporządzeniem Naczelnej Władzy na Górnym Śląsku żandarmeria miała zapewnić wykonywanie zarządzeń władz cywilnych i wojskowych, a także troszczyć się o bezpieczeństwo ludności. Dowódcą żandarmerii Górnego Śląska został mianowany kpt. Maksymilian Żyła. Górnośląscy żandarmi byli przede wszystkim pomocnikami sądów polowych i wykonywali czynności śledcze, zwłaszcza przesłuchania świadków i podejrzanych. Żandarmeria była jednak równie pełnowartościową formacją bojową, dobrze umundurowaną i uzbrojoną, co spowodowało użycie jej w walkach frontowych[7]. Siły powstańcze zorganizowane były w trzech związkach taktycznych określonych jako grupy: „Północ” – dowodzona przez kpt. Alojzego Nowaka, „Wschód”– dowodzona przez kpt. Karola Grzesika i „Południe” – dowodzona przez ppłk. Bronisława Sikorskiego. Oprócz niej do dyspozycji komendantów powstańczych przeznaczona została Straż Obywatelska. Obie te organizacje miały czuwać nad przestrzeganiem porządku publicznego zarówno wśród wojskowych, jak i ludności cywilnej. W skład powołanej żandarmerii weszli obowiązkowo wszyscy członkowie byłej Policji Plebiscytowej, a nadto dobrowolnie zgłaszający się Górnoślązacy narodowości polskiej. Jej liczebność ocenia się na około 2600 osób. Dowództwu podlegały komendantury grup powstańczych. Komendantom grup podporządkowane były szwadrony (każdy około 300 żandarmów), których teren działania obejmował z reguły jeden lub więcej powiatów. Podział ten przedstawiał się następująco:

▪▪ komendantura I przy grupie „Północ”

– kpt. Józef Jezierski, obejmowała szwadrony żandarmerii: strzelecki, tarnogórski i lubliniecki,

▪▪ komendantura II przy grupie „Wschód”

– kpt. Adam Kocur, obejmowała szwadrony żandarmerii: bytomski, katowicki, zabrski i gliwicki,

▪▪ komendantura III przy grupie „Południe”

– kpt. Leon Potyka, obejmowała szwadrony żandarmerii: pszczyński, rybnicki i raciborski.

Generalnie żandarmeria czuwała nad przestrzeganiem porządku i bezpieczeństwa na opanowanych przez powstańców terenach. Raport 5-dniowy stanu Grupy „Wschód’ z 11 czerwca 1921 r. wykazuje, że w tym związku taktycznym znajdował się Oddział Żandarmerii Polowej w sile 12 ludzi, natomiast w raporcie z 15 czerwca Grupy „Środkowej” widnieją dwie brygady żandarmerii:

▪▪ 1 Brygada Żandarmerii Polowej

– w składzie 6 oficerów i 423 żołnierzy[8],

▪▪ 2 Brygada Żandarmerii Polowej

– w składzie 7 oficerów i 567 żołnierzy.

Tydzień później w raporcie tej samej Grupy widnieją dane następujące:

▪▪ 1 Brygada żandarmerii

– o stanie 8 oficerów i 593 żołnierzy,

▪▪ 2 Brygada żandarmerii

– o stanie 8 oficerów i 566 żołnierzy.

Autor podaje, że według danych raportów liczebność Żandarmerii Polowej sił powstańczych wynosiła:

▪▪ 20 czerwca 1921 r.:

– 50 oficerów, 41 pełniących funkcje oficerów, 123 podoficerów i 2311 szeregowych, jeden urzędnik cywilny i 74 maszynistki,

▪▪ 25 czerwca 1921 r.:

– 47 oficerów, 61 pełniących funkcję oficerów, 222 podoficerów, 1823 szeregowych, 2 urzędników cywilnych i 111 maszynistek. Dlaczego są takie duże różnice, autor nie wyjaśnia.

Cdn.

Źródło: Policja 997/JS

Bibliografia

Centralne Archiwum Wojskowe:

CAW, I.375.1.45,

CAW, I.375.2.34,

CAW, I.375.12.1.

Chodkiewicz K., Historia żandarmerii WP (maszynopis).

Opracowania publikowane

Dworzecki J., Zarys działalności formacji policyjnych na Śląsku Cieszyńskim w latach 1918–1922, KW Policji w Katowicach.

Jarno W., Okręg Generalny WP nr III Kielce w latach 1918–1921, Łódź 2003.

Kempa W., Liczebność Wojsk Powstańczych. III Powstanie Śląskie – stan osobowy,

Internet www.historycy.org/index.php?showtopic=60239&st=0.

Kołos K., Ostrowski R., 7 Dywizjon żandarmerii w Poznaniu, COS SG Koszalin.

Kutta J., Policja w Polsce Odrodzonej. Wielkopolska i Pomorze 1918–1922, Bydgoszcz 1994.

Misiuk A., Policja Państwowa 1919–1939, Warszawa 1996.

Maciąg-Majka B., Policja Polityczna w województwie krakowskim w latach 1919–1926, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6, s. 171–187.

Marszałek P.K., Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918–1920), w: „Studia Lubuskie” 2007, z. 3.

Ratajczyk G., Żandarmeria WP II RP, Toruń 2004.

Skrzypek M., Policyjne instytucje Śląska Cieszyńskiego 1918–1922, Skoczów 2002.

Sprengel B., Policja Państwowa w Toruniu (1920–1939), Toruń 1999.

Suliński J., Żandarmeria Wojskowa w latach 1918–1947, Warszawa 1995.

Suliński J., Żandarmeria – organ bezpieczeństwa armii w latach 1918–1945, Warszawa 2003.

Suliński J., Chrzanowski W., Rozwój żandarmerii polowej na ziemiach polskich w latach 1918–1945, Warszawa 2012.

Ślipiec J., Drogi niepodległości – Polska i Ukraina 1918–1921, Warszawa 1999.

Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, Warszawa 1972.

Summary

zdj. archiwum autora