Żandarmeria Krajowa zalążkiem Policji Państwowej (1918–1922) cz. 8 - Aktualności - Historia i Tradycja

Żandarmeria na terenie byłego zaboru pruskiego

Natomiast dopiero w 1920 r., częściowo w marcu i w czerwcu, wcielono jednostki Żandarmerii Polowej w skład Policji Państwowej[1].

17 października 1918 r. z udziałem przedstawicieli Poznania, Gniezna, Inowrocławia, Kościana, Szamotuł i Obornik wybrano tymczasową Komendę Straży Obywatelskiej, jako organizację o charakterze porządkowo-policyjnej. W ciągu kilku tygodni tworząca się formacja zmieniła nazwę na Straż Ludową. Natomiast zalążkiem formacji zbrojnych stały się Oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa. Przed wybuchem powstania Straż Ludowa liczyła w Poznaniu około 4800 ludzi (w tym 2650 uzbrojonych),na prowincji Wielkopolski około 3000, na Pomorzu– 2000. Oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa wyróżniały się doborem ochotników. Byli to doświadczeni żołnierze, najczęściej w wieku od 24 do 28 lat, w większości mający za sobą działalność w polskich organizacjach niepodległościowych. Powstało też sporo oddziałów zakonspirowanych, tworzonych przez zdemobilizowanych oficerów i podoficerów. Niewielkie grupki bojowe skupiły się wokół aktywnych członków Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego, zwłaszcza w środowiskach, gdzie działały drużyny skautowe.

Przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania, wydarzenia 26 i 27 grudnia, wreszcie wybuch powstania w Poznaniu, nie zaskoczyły przywódców, choć pokrzyżowały plany Komisariatu wywołania powstania na całym obszarze ziem opanowanych przez Prusy. Niezależnie od szukania możliwości porozumienia z Niemcami, Komisariat, oceniając realnie rozwój sytuacji, zwłaszcza oddolny rozwój działań powstańczych, nie mógł pozostać na marginesie rozgrywających się wydarzeń. Wybuch walk w Poznaniu stał się hasłem do podjęcia akcji powstańczej na prowincji. 28 grudnia 1918 r. mjr Stanisław Taczak przystąpił do organizacji Dowództwa Głównego powstania. Szczegółowe zasady organizacji żandarmerii podane zostały w rozkazie nr 4 z 9 stycznia 1919 r., w którym czytamy: [...] do służby żandarmeryjnej przyjmuje się tylko zasłużonych wojskowych, o ile możności szarże w wieku od 30 do 40lat, ludzi prawego charakteru i nieposzlakowanej czci, którzy pragną na stałe w tej siedzibie pozostać. W pierwszym rzędzie uwzględnia się wojskowych, którzy już pełnili służbę w żandarmerii. Do 15 bm. podają Dowództwa Okręgów Wojskowych do Dowództwa Głównego /Ib żandarmeria/ spisy wojskowych do żandarmerii, przewidzianych wraz z personaliami /z zaznaczeniem czy jeżdżą konno/ oraz ich życiorysy własnoręcznie napisane[2] [...]. Pierwsze patrole żandarmerii pojawiły się na froncie i w miastach garnizonowych dosłownie w ciągu kilku dni. Zanim wprowadzono mundur wyróżniający tę formację, patrole żandarmerii rozpoznawano po opaskach na rękawach. 16 stycznia 1919 r. nastąpiła zmiana na stanowisku głównodowodzącego powstaniem. Został nim gen. Dowbór-Muśnicki, wywodzący się z armii rosyjskiej. Na podstawie różnych wzorów organizacyjnych, w Dowództwie Głównym zdecydowano, za żandarmeria w organizującym się Wojsku Wielkopolskim będzie się dzielić na Żandarmerię Polową i Żandarmerię Krajową. Na początku stycznia 1919 r. sprawy bezpieczeństwa publicznego w Wielkopolsce przejęła Żandarmeria Krajowa. Do maja 1919 r. zostało zorganizowane Dowództwo Żandarmerii Krajowej (ŻK), któremu podlegały:

–– dowódca Żandarmerii Krajowej,

–– sztab dowództwa Żandarmerii Krajowej,

–– I Brygada Żandarmerii Krajowej,

–– trzy okręgi I Brygady ŻK,

–– II Brygada Żandarmerii Krajowej (rozkaz z lipca 1919 r.),

–– trzy okręgi II Brygady ŻK,

–– szkoła Żandarmerii Krajowej.

Od lipca 1919 r. Żandarmeria Krajowa w Poznaniu składała się z dwóch brygad: poznańskiej i pomorskiej. Na czele pomorskiej brygady Żandarmerii Krajowej stał początkowo rtm. Zygmunt Wiza (od 15 stycznia 1919 r. do 1 lipca 1920 r.), a następnie ppor. Henryk Beychler. W lipcu 1919 r. ŻK składała się z 5 oficerów, 388 żandarmów oraz posiadała 134 konie. W grudniu dokonano zmiany nazewnictwa, które brzmiało: Korpus Żandarmerii Krajowej b. dzielnicy Pruskiej, I Brygada (poznańska) i II Brygada (pomorska). Żandarmeria była zorganizowana na wzór wojskowy i tworzyła Korpus. Na czele jej stało Dowództwo, podległe Dowództwu Wojsk Polskich w Wielkopolsce, kierujące początkowo Brygadą Żandarmerii z siedzibą w Poznaniu, a od 4 lipca 1919 r. II Brygadą Żandarmerii z siedzibą w Toruniu. Obszar działania żandarmerii został podzielony na cztery okręgi oficerskie z siedzibami w Poznaniu, Krotoszynie, Gnieźnie i Bydgoszczy. Ten ostatni, jako że Bydgoszcz znalazła się poza linią demarkacyjną rozejmu z Trewiru z 19 lutego 1919 r., miał ostatecznie siedzibę w Inowrocławiu. Z chwilą utworzenia II Brygady Żandarmerii ustanowiono kolejne okręgi z siedzibami w Toruniu, Chojnicach i Tczewie. Z dniem 1 października 1919 r. powołano odrębny okręg z siedzibą z Poznaniu, któremu podporządkowano posterunki kolejowe w Skalmierzycach, Ostrzeszowie, Nowym Tomyślu, Wronkach, Inowrocławiu, Starym Bojanowie i Odolanowie. Okręgi podzielone były na objazdy odpowiadające terytorialnie powiatom, choć nie zawsze siedziba objazdu znajdowała się w siedzibie powiatu. Objazdy podzielone były na posterunki – w miastach, na obchody – we wsiach. Na czele  okręgu stał komendant okręgowy, zwykle oficer zrównany w szarży z oficerem WP. Objazdem dowodził objazdowy żandarmerii w randze wachmistrza powiatowego, a posterunkami kierowali posterunkowi w randze starszego wachmistrza lub wachmistrza. W sprawach związanych z utrzymaniem spokoju i bezpieczeństwa publicznego żandarmeria podlegała miejscowym, odpowiednim władzom cywilnym: nadprezydentowi rejencji, prezydentom rejencji i starostom. I tylko te władze mogły wydawać żandarmerii polecenia.

Struktura Korpusu Żandarmerii Krajowej, przemianowanej w połowie listopada 1919 r. na Żandarmerię Krajową byłej Dzielnicy Pruskiej, składała się z następujących okręgów i objazdów:

–– I Okręg Żandarmerii Poznań, obejmujący 11 objazdów: Poznań-wschód, Poznań-zachód, Miedzychód, Kościan, Śmigiel, Międzyrzecz, Szamotuły, Śrem, Środa, Wolsztyn i Opalenica dla powiatów Nowy Tomyśl i Grodzisk;

–– II Okręg Żandarmerii Krotoszyn, składający się z 11 objazdów: Krotoszyn, Odolanów, Gostyń, Jarocin, Kępno, Leszno, Wschowa, Ostrów Wielkopolski, Pleszew, Rawicz i Ostrzeszów;

–– III Okręg Żandarmerii Gniezno, składający się z 8 objazdów: Gniezno dla powiatów Gniezno i Wilkowo, Oborniki, Września, Strzałkowo, Mogilno, Strzelno, Wągrowiec i Żnin;

–– IV okręg Żandarmerii Bydgoszcz, składający się z 8 objazdów: Bydgoszcz, Wieluń, Czarnków, Inowrocław, Kruszwica, Chodzież, Szubin i Wyrzysk.

Ostatecznie jednak Bydgoszcz i część okolicznych powiatów znalazła się poza linią demarkacyjną wyznaczoną rozejmem, pojawiła się konieczność korekty granic terytorialnych IV Okręgu. Z dniem 9 maja na jego siedzibę wyznaczono Inowrocław, a podlegały mu powiaty: Inowrocław, Czarnków, Chodzież i Szubin oraz Mogilno, Strzelno i Żnin. Te ostatnie zostały wydzielone z Okręgu III.

Żandarmeria Krajowa nosiła mundur wg rozkazu dziennego DG nr 48 z 21 lutego 1919 r. w następującym asortymencie: Kurtka munduru ogólnowojskowego kroju oficerskiego, z jasnożółtymi wypustkami. Płaszcz kawaleryjski jednorzędowy dla żandarmów, dwurzędowy z wypustkami żółtymi dla oficerów. Reszta ubioru jak w mundurze ogólnowojskowym, z jasnożółtymi wypustkami. W maju 1919 r. rozpoczął się proces jednoczenia Wojska Wielkopolskiego z Wojskiem Polskim, trwający do marca 1920 r. Żandarmeria Krajowa była zorganizowana na wzór wojskowy. Stąd też podlegała wojskowym przepisom dyscyplinarnym i karnym oraz sądownictwu wojskowemu. Przełożonymi wojskowymi żandarmów byli: Dowódca Żandarmerii, oficerowie żandarmerii i objazdowi żandarmerii[3]. Zwracano też uwagę na właściwe zachowanie i prowadzenie się żandarmów. W tym też celu opracowano nawet swoisty dekalog cech, jakimi powinien odznaczać się każdy członek Korpusu Żandarmerii:

Przywiązaniem do ojczyzny i Naczelnej Władzy,

Honorowym i przykładnym występowaniem,

Najściślejszą obowiązkowością,

Posłuszeństwem,

Roztropnością,

Przytomnością umysłu,

Bezpartyjnością i nieprzekupnością,

Religijnością,

Moralnością szczególnie przez unikanie nierządu,

Trzeźwością w służbie i poza służbą.

Żandarmi rekrutowali się głównie spośród zdemobilizowanych żołnierzy, których nie obejmował obowiązek służby w szeregach WP oraz Straży Ludowej, oraz byłych żandarmów narodowości polskiej. Zazwyczaj ludzie ci nie posiadali wykształcenia w ogóle, albo mieli je na poziomie szkoły ludowej. Dlatego przykładano szczególną wagę do kształcenia podoficerów i żandarmów, szczególnie tych pełniących funkcje. W Poznaniu powołano do życia szkołę Żandarmerii Krajowej. Organizowano w niej 6-tygodniowe kursy obejmujące obok prawa karnego, przepisów administracyjnych i policyjnych, przepisów sanitarnych i weterynaryjnych także kryminalistykę, umiejętność sporządzania raportów oraz wiedzę z zakresu historii, geografii Polski i języka polskiego. Oceniano również obyczaje słuchacza, jego uwagę i pilność, powierzchowność oraz zdolności umysłowe. Szkolenie przebiegało dość intensywnie, skoro pod koniec 1919 r. wszyscy niemal objazdowi byli już po takim kursie. Nie brakowało jednak zastrzeżeń co do efektów kształcenia. Zwracano uwagę, że mimo ukończenia kursu objazdowi w dalszym ciągu przesyłają raporty niezgodnie z obowiązującymi przepisami. Nie wykazywali też większego zainteresowania przekazywaniem zdobytej wiedzy niższym funkcjonariuszom.

Istotnym problemem było zakwaterowanie żandarmów. Często pełnili służbę z dala od swoich miejsc zamieszkania, nierzadko też byli przenoszeni pomiędzy odległymi nawet obchodami i objazdami. Już w początkach kwietnia 1919 r. Dowództwo Żandarmerii zarządziło, aby żandarmi obejmowali na mieszkania służbowe kwatery byłych żandarmów niemieckich. Początkowo nie wolno było sprowadzać do nich rodzin. Jednak już dwa tygodnie później upoważniono dowódców okręgowych, by zezwalali na osiedlanie się wraz z rodzinami tym żandarmom, którzy wykazali się nienagannym zachowaniem i oddaniem służbie. Szczegółowe zasady określono w rozkazie z dnia 1 maja[4].

Korpus Żandarmerii Krajowej b. Dzielnicy Pruskiej działał do końca czerwca 1920 r., a następnie przeszedł pod zwierzchnictwo komendanta Policji Państwowej b. dzielnicy Pruskiej.

Podsumowanie

Na tym kończy się, w ogólnych zarysach, historia Żandarmerii Krajowej. Pełniła ona obowiązki jako powszechny organ bezpieczeństwa – tak wobec osób wojskowych, jak i cywilnych. Organizacja, mimo krótkiego okresu pracy, była dobrze przygotowana do realizacji zadań w tak trudnych warunkach. Zaprowadziła w kraju porządek, stłumiła anarchię i przestępczość oraz nauczyła obywateli szanować władzę i stosować się do jej przepisów. Stała się też zalążkiem tworzącej się Policji Państwowej.

Źródło: Policja 997/JS

Bibliografia

Centralne Archiwum Wojskowe:

CAW, I.375.1.45,

CAW, I.375.2.34,

CAW, I.375.12.1.

Chodkiewicz K., Historia żandarmerii WP (maszynopis).

Opracowania publikowane

Dworzecki J., Zarys działalności formacji policyjnych na Śląsku Cieszyńskim w latach 1918–1922, KW Policji w Katowicach.

Jarno W., Okręg Generalny WP nr III Kielce w latach 1918–1921, Łódź 2003.

Kempa W., Liczebność Wojsk Powstańczych. III Powstanie Śląskie – stan osobowy,

Internet www.historycy.org/index.php?showtopic=60239&st=0.

Kołos K., Ostrowski R., 7 Dywizjon żandarmerii w Poznaniu, COS SG Koszalin.

Kutta J., Policja w Polsce Odrodzonej. Wielkopolska i Pomorze 1918–1922, Bydgoszcz 1994.

Misiuk A., Policja Państwowa 1919–1939, Warszawa 1996.

Maciąg-Majka B., Policja Polityczna w województwie krakowskim w latach 1919–1926, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6, s. 171–187.

Marszałek P.K., Geneza i organizacja polskich formacji policyjnych w Wielkopolsce (1918–1920), w: „Studia Lubuskie” 2007, z. 3.

Ratajczyk G., Żandarmeria WP II RP, Toruń 2004.

Skrzypek M., Policyjne instytucje Śląska Cieszyńskiego 1918–1922, Skoczów 2002.

Sprengel B., Policja Państwowa w Toruniu (1920–1939), Toruń 1999.

Suliński J., Żandarmeria Wojskowa w latach 1918–1947, Warszawa 1995.

Suliński J., Żandarmeria – organ bezpieczeństwa armii w latach 1918–1945, Warszawa 2003.

Suliński J., Chrzanowski W., Rozwój żandarmerii polowej na ziemiach polskich w latach 1918–1945, Warszawa 2012.

Ślipiec J., Drogi niepodległości – Polska i Ukraina 1918–1921, Warszawa 1999.

Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, Warszawa 1972.

Summary