Kronika ekshumacji… część 2 - Aktualności - Historia i Tradycja

W 1948 roku wyszła pierwsza publikacja opisująca tę sprawę, przygotowana przez Józefa Mackiewicza „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów”. W 1951 roku Kongres USA podjął uchwałę o utworzeniu specjalnej komisji, której celem było ustalenie prawdy o zbrodni katyńskiej. Do współpracy zaproszono również Rosjan, którzy odmówili twierdząc, że jest to nowa prowokacja. Podobne stanowisko zajął komunistyczny rząd polski. Od tamtej pory w Polsce na długie lata zapadło milczenie na temat Katynia. Jednak po utworzeniu komisji w Kongresie amerykańskim na zachodzie zaprzestano tłumić prawdę o mordzie katyńskim i zaczęły ukazywać się na ten temat prace historyczne i publicystyczne nie tylko polskich autorów. Część tych książek była przemycana do Polski i sprawiała, że świadomość o zbrodni istniała w polskim społeczeństwie. W 1978 roku powstał w Polsce Niezależny Instytut Dokumentacji Zbrodni Katyńskiej lecz jego działalność została zawieszona w czasie stanu wojennego. W schyłkowych latach PRL coraz częściej poruszano wątek zbrodni katyńskiej.

W 1980 roku Komitet Samoobrony Społecznej KOR wydał oświadczenie w sprawie Katynia, a w następnym roku potajemnie postawiono na Powązkach pomnik ofiar Katynia, który stał jednak tylko przez dobę, ponieważ został wykradziony przez służbę bezpieczeństwa. Jacek Kaczmarski napisał piosenkę zatytułowaną „Katyń”; była ona wykonywana przez niego na koncertach i nagrywana przez publiczność na magnetofonach, dzięki czemu zaistniała w szerszej świadomości mimo zakazu jej publicznego wykonywania.

W 1989 roku powstał Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej, a  rok później zaczęła się tworzyć Federacja Rodzin Katyńskich skupiająca rodziny pomordowanych w Katyniu i innych miejscach kaźni (organizacja formalnie została zarejestrowana w 1992 roku). W listopadzie 1989 roku polski premier Tadeusz Mazowiecki w czasie swej wizyty w ZSRR odwiedził Katyń i wezwał do usunięcia białych plam z historii. Prawdziwym przełomem była depesza rosyjskiej agencji TASS z  13  kwietnia 1990 r., w której przyznano, że za zbrodnię odpowiedzialność ponosi NKWD. Przy okazji tego wydarzenia strona rosyjska przekazała Polsce kopie najważniejszych dokumentów oraz częściowo otworzyła archiwa dla polskich historyków. Powoli wydobywano na światło dzienne kolejne fakty, odkrywano nowe mogiły (Piatichatki k. Charkowa i Miednoje), dokonano ponownej ekshumacji części zwłok. Radziecka prokuratura (później rosyjska) rozpoczęła śledztwo i przesłuchała żyjących świadków, którzy swoimi zeznaniami niezbicie potwierdzili, że zbrodni dokonali Rosjanie.

W sierpniu 1993 roku, podczas wizyty w Polsce, prezydent Rosji Borys Jelcyn złożył kwiaty pod Krzyżem Katyńskim na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W czerwcu 1995 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę cmentarzy wojskowych w Katyniu i Miednoje. W kolejnych latach powstawały polskie nekropolie w pozostałych miejscach mordu (m.in. w Charkowie)

1995

3 czerwiec - 22 wrzesień
W Lesie Katyńskim, już w pierwszym dniu pobytu grupy polskich ekspertów pod kierownictwem prof. dr hab. Mariana Głoska, zostaje wyznaczony obszar Polskiego Cmentarza Wojennego, którego zasięg ustalono w Radzie Ochrony Pamięci, Walki i Męczeństwa, a strona rosyjska wstępnie wyraziła na niego zgodę.

Przez ponad sto dni badań i wykonaniu około 1500 odwiertów świdrami, do głębokości 1,5 – 2, 5 m ( maksymalnie do ponad 5 m), zostaje zlokalizowanych osiem dołów śmierci w pełnym zarysie, z ludzkimi szczątkami kostnymi, fragmentami umundurowania i rzeczy osobistych, skupisko manierek, menażek

pojemników na maski p-gaz. i żelaznych misek, 30 identyfikatorów PCK z 1943 roku, jedną obrączkę ślubną, z wygrawerowanym od wewnątrz napisem „Elżunia 1939”, dwa Krzyże Virtuti militari i jeden Krzyż Walecznych, papierośnice, pióro marki „Pelikan” , ok. 500 sztuk monet, dwa razy tyle guzików, dziesiątki par okularów,, lusterka, grzebienie, kapciuchy na tytoń, szklane buteleczki i fiolki z tabletkami, pozostałości gazet a nawet książek, szczątki czterech oficerów, pochowanych w roku 1940 i nie wyekshumowanych w roku l943.

Zlokalizowano również trumny ze szczątkami generałów Mieczysława Smorawińskiego i Bronisława Bohaterewicza, pochowanych obok mogił zbiorowych. W trumnie ze szczątkami gen. Bohaterewicza znajdował się naramiennik generalski, nie było identyfikatora, a na kościach stóp spoczywały luzem położone buty. W trumnie ze szczątkami gen Smorawińskiego także odnaleziono buty oraz odkryto identyfikator z numerem 1, przymocowany do jego zwłok w czasie ekshumacji w kwietniu 1943 roku. Przeszukanie resztek munduru ujawniło obecność : orzełka generalskiego z kołnierzyka, złotej monety 5.rublowej z 1899 roku, złotego dukatu arcybiskupa Salzburga z 1726 roku, spinek do koszuli, polskich guzików wojskowych, złotego wisiorka z czterolistną koniczyną.

„Dokumentacja, sporządzona przez członków ekspedycji – napisze po powrocie z Katynia dr Dominik Abłamowicz – obejmuje kilkanaście zeszytów tzw. „Dzienniki Obserwacji Naukowych”, dziesiątki szkiców, planów i rysunków, około 4000 zdjęć, ponad dwadzieścia godzin zapisu na taśmie wideo. Równie bogato prezentują się opisy, sporządzone przez lekarza sądowego, antropologów oraz mundurologa – falerystę.”

3 czerwiec - 22 wrzesień
W charkowskim Parku Leśnym, na wydzielonym przez KGB obszarze 1, 3 hektara ekspedycja archeologiczno – ekshumacyjna „Charków 95” kontynuowała podjęte rok wcześniej działania.

„Do dnia 22 września 1995 roku wyekshumowanoo szczątki 419 osobników - ujawnił prof. dr hab. Andrzej Kola – w tym 363 z grobów z polskim wyposażeniem. Ogólna liczba przedmiotów znalezionych w grobach polskich w trakcie ekshumacji wynosi 2500 sztuk , które zainwentaryzowano w 1869 pozycjach inwentarzowych. Są to głównie przedmioty z wyposażenia osobistego i wojskowego.[...] Materiał kostny natomiast został poddany analizie naukowej już na etapie ekshumacji. Wykazano, że wszystkie szczątki kostne, zarówno z grobów ustalonych jako polskie, jak i nieokreślonych, należą do osobników męskich. Tok prac był na bieżąco rejestrowany wprowadzonym dzienniku badań.

Wśród przedmiotów, wydobytych z polskich grobów znajdują się identyfikatory nazwisk, m.in. 7 wojskowych znaków tożsamości, kilka zegarków z wygrawerowanymi nazwiskami, papierośnica z dedykacją oraz kilka pierścionków z monogramami....”

Wspomniane przedmioty pozwalają wnioskować, że należały do ppor. Karola Dokuczyca, ppor. Stanisława Zwierzchowskiego, kpt. Michała Łukomskiego, ppor. Stanisława Sitka, ppor. Zygmunta (?) Berenta, por. Ludwika Chorążego, kpt. Józefa Rushara, por. Alberta Holanda, ppor. Bogusława M. Trondowskiego, kpt. Waleriana Petza, ppor. Władysława Jureko, oraz do por. Kazimierza Starkowskiego....

1996

27 maj – 14 wrzesień
W VI kwartale leśno-parkowym w Charkowie prowadzone w latach poprzednich badania sondażowo – ekshumacyjne kontynuują obecnie polscy archeolodzy, antropolodzy, medycy sądowi, kryminolodzy, geodeci, fotografowie, geomorfolog, konserwatorzy zabytków archeologicznych, obsługa komputerów, a pomagają im zatrudniani do robót fizycznych miejscowi pracownicy najemni , a nawet studenci archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Po wykonaniu prawie sześciuset sondaży wiertniczych udaje się ustalić 60 grobów zbiorowych i stwierdzić, że na badanym cmentarzysku znajdowało się 75 takich grobów, dzięki pętlom odkrytej tzw. „czarnej drogi”- łatwo dostępnych dla ciężarówek, przywożących zamordowanych.

W 15 grobach, nazywanych „polskimi” pochowano ogółem 4302 osoby, co – jak przypomina profesor Andrzej Kola – „znacznie przekracza liczbę więźniów Starobielska. W zaistniałej sytuacji należałoby podjąć badania dla wyjaśnienia tej kwestii. Być może mamy tu ślad zaginionych Polaków z tzw. listy ukraińskiej, przetrzymywanych na przełomie 1939/1940 r. w więzieniach zachodniej Ukrainy, a zamordowanych na podstawie tej samej decyzji, co więźniowie Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska...”

Z innych istotnych informacji autor przypomina, że na różnych przedmiotach, dokumentach i w zapiskach odczytano 188 nazwisk jeńców obozu w Starobielsku, 21 nazwisk nie występujących na tej liście. Tak więc po trzech ekshumacjach w latach 1991, 1995 i 1996 pracującym w Charkowie polskim ekspertom udało się ustalić łącznie 284 nazwiska zamordowanych jeńców starobielskiego obozu...

Znaleziono zwłoki kobiet

O znalezieniu ponad 10.000 przedmiotów, należących do zamordowanych Polaków pisze dr Ewa Gruner – Żarnoch. Jej relacja opowiada również o najbardziej dramatycznych sytuacjach, z jakimi zetknęli się polscy eksperci w czasie ekshumacji w Charkowie

„W grobach spotkaliśmy szokujące przykłady bezczeszczenia zwłok, jak np. sięgające dna ślady po ogromnych świdrach przemysłowych o średnicy 60 -80 cm, którymi mielono szczątki w latach 1970/80, doprowadzając do ich zniszczenia. Była to znana i stosowana w ZSRR metoda, a świdry te nazywane są „miasorubkami”, co znaczy maszyny do mielenia mięsa. W niektórych grobach 60-80 % czaszek było całkowicie zniszczonych. W jednym z dołów śmierci zwłoki przywalone były głazem, a w innym – częściowo spalone.[...]

W grobach znaleźliśmy protezy nóg i gałki ocznej, but ortopedyczny (stosowany po chorobie Heine – Medina) i inne oznaki inwalidztwa pomordowanych, wykluczające ich czynna służbę i świadczące o tym, że mordowano również inwalidów i starców. Znaleziono też zwłoki 1-2 kobiet. Domysły ekipy, jak i byłych jeńców Starobielska wskazują na sanitariuszkę (lekarkę?) Tanię ( Tatiana Wasiliewna ) lub inne pielęgniarki, sprzedawczynię sklepiku, a może żony polskich oficerów, których kilka być może było w obozie w początkowym okresie.

Stwierdzono też ślady po „wkopach rabunkowych”. Okazało się, że gdy w czasie wojny rozebrano na opał płot otaczający cmentarzysko, miejscowi ludzie znajdywali tam wystające z ziemi ludzkie kości, polskie guziki od mundurów, różne odznaczenia. W poszukiwaniu militariów i kosztowności miejscowa ludność przekopywała więc mogiły...”

Ewa Gruner - Żarnoch

2000

17 czerwiec
W otwarcie i poświęceniu Cmentarza Wojennego w Charkowie uczestniczyli przedstawiciele najwyższych władz państwowych RP, kościelnych, parlamentarnych i wojskowych.

28 lipiec
Otwarcie i poświęcenie Cmentarza Wojennego w Katyniu w obecności władz państwowych, kościelnych, parlamentarnych i wojskowych.

2 wrzesień
Otwarcie i poświęcenie Cmentarza Wojennego w Miednoje z udziałem najwyższych władz państwowych RP, przedstawicieli polskiego Parlamentu i duchowieństwa oraz Policji.

Opracowano na podstawie:

1. Leszek Andrzej Szcześniak, Katyń. Tło historyczne, fakty, dokumenty, Warszawa 1989.
2. Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, z przedmową Władysława Andersa, Warszawa 1989.
3. Erazm Baran, Roman Mądro, Bronisław Młodziejowski, Badania sądowo-lekarskie przeprowadzone w ramach ekshumacji w Charkowie i Miednoje, „Zeszyty Katyńskie” nr 2, Warszawa 1992.
4. Jędrzej Tucholski, Diariusz ekshumacji w Charkowie i Miednoje, „Zeszyty Katyńskie” nr 2, Warszawa 1992.
5. Stefan Śnieżko, Zabiegi o wszczęcie śledztwa w sprawie katyńskiej oraz prac ekshumacyjnych w Charkowie i Miednoje, „Zeszyty Katyńskie” nr 2, Warszawa 1992.
6. Katyń, Miednoje, Charków – ziemia oskarża. Z prac badawczych i ekshumacyjnych prowadzonych w 1994 roku na cmentarzach oficerów polskich zamordowanych na Wschodzie, red. A. Kola, A. Przewoźnik, Warszawa 1996.
7. Dominik Abłamowicz, „Sto dni wśród dołów śmierci” (w) „Biuletyn Katyński” nr 41 Kraków 1996.
8. Ewa Gruner Żarnoch „Starobielsk w oczach ocalałych jeńców”, Szczecin 2001.
9. Franz Kadell, Kłamstwo katyńskie: historia pewnej manipulacji, fakty, dokumenty, świadkowie, Wrocław 2008.
10. Katyń. Zbrodnia nieukarana, przedmowa i redakcja naukowa Krzysztof Komorowski, Warszawa 2009.

Fotografie: IPN,  Muzeum Katyńskie, Wikipedia