Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej - Aktualności - Historia i Tradycja

Analogiczne święto celebruje się również w innych państwach świata, choć w odmiennych terminach. W Stanach Zjednoczonych Święto Flagi obchodzi się 14 czerwca, w Meksyku 24 lutego, w Finlandii 6 czerwca, na Ukrainie zaś 23 sierpnia.

Święto Flagi zostało ustanowione w Polsce uchwałą z dnia 20 lutego 2004 roku jako Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. Nie bez znaczenia dla idei wprowadzenia święta były praktyki z okresu PRL-u, kiedy celebrowano jedynie Święto Pracy, natomiast konsekwentnie pomijano obchody 3 maja. Z tego powodu po 1 maja flaga państwowa błyskawicznie znikała z ulic i bezwzględnie nie wolno było jej pokazywać w następnych dniach, co miało wymazać pamięć o Konstytucji 3 maja.

Oficjalny wygląd polskiej flagi został ustalony podczas Sejmu Królestwa Polskiego w 1831 roku, w prawie państwowym zatwierdzono go zaś w 1919 roku. Polska flaga składa się z dwóch pasów: białego i czerwonego, opcjonalnie z godłem Polski umieszczonym pośrodku. Górny pas (biały) reprezentuje Orła Białego, dolny (czerwony) tło herbu. Biel to oczywiście symbol czystości, czerwień oznacza z kolei odwagę i przelaną krew.

Dzień Flagi stanowi rodzaj hołdu dla jednego z najważniejszych symboli narodowych i został wprowadzony w celu propagowania wartości patriotycznych. Z okazji Dnia Flagi w Polsce organizowane są różnego rodzaju akcje, happeningi i demonstracje uczuć narodowych. Ponadto od czasów prezydentury Lecha Kaczyńskiego utrwalił się zwyczaj noszenia biało-czerwonej kokardy przy ubraniu. Symbol ten znany jest polskiej kulturze od czasów uchwalenia Konstytucji 3 maja w 1791 roku. Szczególne znaczenie miał w okresie powstań narodowych, zwłaszcza w czasie powstania listopadowego i styczniowego oraz manifestacji narodowych w XIX i na początku XX wieku.

ŚWIĘTO  KONSTYTUCJI

101  lat temu, 29 kwietnia 1919 r., Sejm Ustawodawczy uznał rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja za święto narodowe odrodzonego państwa. Historia uroczystych obchodów tego dnia ma jednak znacznie dłuższą tradycję, sięgającą roku 1792.

„Dzień trzeci maja, jako rocznicę Konstytucji 1791 r. ustanawia się w całej Rzeczypospolitej Polskiej jako uroczyste święto po wieczne czasy” – pisano w jednomyślnie przyjętej ustawie oficjalnie wprowadzającej pierwsze w polskiej historii święto narodowe. Niemal dokładnie 71 lat później, 28 kwietnia 1990 r., weszła w życie uchwalona przez Sejm RP ustawa, na której mocy oficjalnie przywrócono zwalczane przez niemal cały okres PRL święto upamiętniające pierwszą polską konstytucję.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja zostało uznane przez jej zwolenników za moment kluczowy w realizowanym od początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego programie reform. W przeciwieństwie do wcześniej wprowadzanych projektów modernizacyjnych, takich jak reformy wojskowe i edukacyjne, Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. oznaczała zerwanie z dominacją rosyjską, która nie pozwalała na istotne wzmocnienie siły państwa. Dlatego już niemal od razu pojawiły się pierwsze inicjatywy jej upamiętnienia. 5 maja 1791 r., dwa dni po uchwaleniu Konstytucji, Sejm Czteroletni podjął uchwałę o wzniesieniu Świątyni Najwyższej Opatrzności jako wyrazu dziękczynienia za uchwalenie Ustawy Rządowej.

15 marca 1792 r., podczas obrad sejmu, marszałek Stanisław Małachowski ogłosił projekt upamiętnienia pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji. Jego najważniejszym elementem miało być złożenie Opatrzności podziękowań „za wydobycie Polski spod przemocy obcej i nieładu domowego”. Marszałek Małachowski uznał, że ustanawiane przez posłów święto będzie obchodzone 8 maja, czyli w dniu imienin króla i święta patrona Polski, św. Stanisława. Podczas obrad zgłoszono jednak wniosek o zwrócenie się do Stolicy Apostolskiej o przeniesienie tego święta na 3 maja.

Początkowo obchody 3 maja planowano wzorować na podobnych świętach obchodzonych od dwóch lat w rewolucyjnej Francji. Miejscem głównych uroczystości miało być pole elekcyjne na Woli.. Elementem obchodów miały być n.in. zabawy ludowe oraz parada wojskowa. Mobilizacja znaczących sił rozbudowywanej armii wywołała jednak niepokój wśród ambasadorów sąsiednich mocarstw. W raportach wysyłanych do swoich władców ostrzegali przed przygotowywanym przez zwolenników Konstytucji i króla zamachem stanu.

Obawy się nie sprawdziły. Nic się nie wydarzyło. Po południu król dokonał symbolicznego wmurowania kamienia węgielnego pod kościół Opatrzności, którego budowa rozpoczęła się kilka tygodni wcześniej. Plany te pokrzyżowała jednak wojna z Rosją, która wybuchła w czerwcu. 

II RP

Przez niemal cały wiek XIX obchodzenie rocznicy Konstytucji było zakazane przez zaborców. Wyjątkiem był okres Księstwa Warszawskiego, czterdziesta rocznica w maju 1831 r. oraz czasy autonomii galicyjskiej. Tam rocznice uświetniały takie wydarzenia jak prezentacja obrazu Jana Matejki „Konstytucja 3 maja”. W Warszawie mimo represji co roku potajemnie składano wiązanki kwiatów na fundamentach wznoszonej w maju 1792 r. Świątyni Opatrzności.

Przełomem były w miarę swobodne obchody 125. rocznicy Konstytucji w 1916 r., kiedy Niemcy i Austriacy zgodzili się na uroczyste przemarsze, a w kościołach wszystkich wyznań odbyły się msze za ojczyznę. Specjalne obchody zorganizowano na odrodzonym Uniwersytecie Warszawskim. W pobliskim kościele św. Krzyża wmurowano tablicę pamiątkową upamiętniającą obchody z 3 maja 1792 r. Na stokach Cytadeli celebrowano msze świętą za dusze przywódców i żołnierzy Powstania Styczniowego. W niemal każdym mieście organizowano odczyty popularyzujące wiedzę o Konstytucji. Mimo ograniczeń spowodowanych reglamentacją opublikowano tysiące broszur i ulotek poświęconych Ustawie.

Około południa w największych miastach Królestwa Polskiego rozpoczęły się uroczyste pochody. Największy zorganizowano w Warszawie. Według różnych szacunków w pochodzie wzięło udział 200–300 tys. osób. W tym czasie Warszawa liczyła niespełna 900 tys. mieszkańców.

Od 1919 r. obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja zostały uzupełnione o udział wojska. Już wieczorem 2 maja w siedzibach garnizonów organizowano uroczyste capstrzyki. Defilady odbywały się w Warszawie na trasie od Cytadeli do Alei Ujazdowskich. W końcu lat trzydziestych przeniesiono je na Pole Mokotowskie. 

W 1925 r. rangę religijnych obchodów zwiększyło ustanowienie tego dnia Świętem Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski. Tego dnia tradycyjnie organizowano zapoczątkowane przez Henryka Sienkiewicza w 1907 r. zbiórki na rzecz polskiej oświaty. Szczególnie uroczyście obchodzono 3 maja na Śląsku, ponieważ tego dnia czczono rocznicę III Powstania Śląskiego.

Święto 3 maja obchodzono takze pod okupacją niemiecką. Potajemnie składano kwiaty na grobach żołnierzy, wywieszano flagi narodowe i malowano symbole narodowe. 3 maja 1943 r. do jednego z niemieckich megafonów-szczekaczek na warszawskim placu Wilsona Armia Krajowa podłączyła własne zaimprowizowane studio radiowe. Przez piętnaście minut nadawano trzy zwrotki hymnu i „Rotę”. 

Obchody organizowano także na emigracji. Szczególnie uroczysty wymiar miały te w 150. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja w 1941 r. Radiowe przemówienia wygłosili tego dnia premierzy Władysław Sikorski i Winston Churchill.

W PRL

Już w 1943 r. wśród polskojęzycznych komunistów w ZSRS i tworzącej się tam armii Berlinga rozważano strategię wobec święta 3 maja. W ciągu kolejnych trzech lat dążono do zmiany jego wymowy. Retorykę patriotyczną zastępowały hasła podkreślające „postępowość” Konstytucji, która miała być orężem walki z „reakcyjnymi dążeniami kleru i arystokracji”. Równolegle dążono do stopniowego zastępowania obchodów święta obchodami 1 maja. 

W 1946 r. w dniu święta 3 Maja doszło do protestów skierowanych przeciw nowej władzy. Wyjątkowo dramatyczny przebieg miały wydarzenia w Krakowie. 3 maja 1946 r. milicja i wojsko zaatakowały ludzi, którzy po mszy w kościele Mariackim wyszli na ulicę, by zamanifestować swoje przywiązanie do tradycji. Była to pierwsza duża akcja sił porządkowych nowego reżimu wymierzona w demonstrantów. Do rozpędzenia protestujących użyto broni palnej. Potem zaczęły się rewizje w akademikach i aresztowania. Zatrzymano kilkaset osób.

Następnego dnia strajk objął wszystkie krakowskie uczelnie. Protestowali także licealiści. W innych ośrodkach akademickich podjęto akcje solidarnościowe z Krakowem. Fala protestów ogarnęła dwanaście największych ośrodków. Demonstracje studenckie w Poznaniu zostały spacyfikowane w równie brutalny sposób, jak w Krakowie. Aresztowano setki młodych ludzi. W całym kraju w wyniku tłumienia protestów studenckich zginęło kilka osób. Dokładne dane nie są znane. Uczestnicy demonstracji byli za karę wyrzucani z uczelni.

Ostatecznie święto władze komunistyczne zniosły w roku 1951. Rok później, 3 maja 1952 r., w Monachium rozpoczęła nadawanie Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa.

Od drugiej połowy lat siedemdziesiątych opozycja organizowała nielegalne obchody 3 maja. W 1980 r. w Gdańsku Ruch Młodej Polski i Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża patronowały uroczystej mszy i kilkutysięcznemu wiecowi pod pomnikiem króla Jana III Sobieskiego. Główni organizatorzy wiecu zostali skazani na karę trzech miesięcy aresztu. Po zakończeniu uroczystości funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa pobili kilka osób.

Rok później w podobnych uroczystościach wzięło udział ok. 100 tys. osób. We wszystkich ważniejszych miastach powstawały Komitety Uczczenia 190. Rocznicy Konstytucji 3 Maja. We wszystkich honorowe miejsca zajmowali weterani AK i działacze opozycji antykomunistycznej. Główną częścią obchodów była msza w katedrze św. Jana, a następnie wielotysięczny pochód Krakowskim Przedmieściem.

Przełom, jakim było powstanie „Solidarności”, sprawił, że 3 maja 1981 r. odbyły się również państwowe obchody święta zniesionego w 1951 r. W uroczystościach na odbudowywanym Zamku Królewskim wzięli udział przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński i premier PRL Wojciech Jaruzelski. Tego dnia w Lublinie odsłonięto poddany renowacji pomnik Konstytucji 3 maja, wzniesiony w 1916 r. Ta i inne uroczystości odbywały się pod patronatem satelickiego Stronnictwa Demokratycznego, którego działacze próbowali w ten sposób podkreślić swoją odrębność od PRL.

Rok później w Warszawie doszło do jednego z największych w okresie stanu wojennego starć z milicją. 

„Bogu ducha winne płyty chodnikowe latały w powietrzu, paliły się flagi, budowały się barykady […] Miały miejsce potyczki na Moście Śląsko-Dąbrowskim, na stacji i w innych nie mniej ciekawych miejscach, jak np. koło Zamku, Sejmu i Domku Baby Jagi, czyli KC PZPR” – opisywała wydarzenia w stolicy opozycjonistka Danuta Suchorowska-Śliwińska w swych zapiskach z okresu stanu wojennego. Walki uliczne objęły także okolice Stadionu Dziesięciolecia. Efektem wielogodzinnych starć było aresztowanie ok. 300 manifestantów. Ponad dwudziestu zostało rannych. Oficjalne meldunki milicji mówią też o 51 rannych funkcjonariuszach. W trakcie wydarzeń z 3 maja 1982 r. zmarł jeden z manifestantów, który zasłabł w trakcie demonstracji. 

Wielkie manifestacje odbyły się również w innych miastach. Wszystkie były rozbijane przez milicję. 191. rocznicę uchwalenia Konstytucji obchodzono także w więzieniach i ośrodkach internowania. Dokumenty bezpieki wspominają o wznoszeniu „wrogich haseł” i śpiewaniu pieśni patriotycznych.

Wolna Polska

6 kwietnia 1990 r. Sejm na wniosek Senatu przywrócił święto narodowe 3 maja. Tego samego dnia wbrew protestom prezydenta Jaruzelskiego zniósł Narodowe Święto Odrodzenia Polski, obchodzone w rocznicę oficjalnego ogłoszenia tzw. manifestu PKWN. 

3 maja 1990 r. w Warszawie odbyły się pierwsze po roku 1939 uroczyste obchody tego święta. Wzięli w nich udział przedstawiciele najwyższych władz. Uroczystości odbyły się przed Zamkiem Królewskim i na placu Zwycięstwa, któremu wkrótce przywrócono przedwojenną nazwę. W Archikatedrze Świętego Jana mszę świętą odprawił prymas Józef Glemp. Od roku 2007 święto Konstytucji 3 maja obchodzone jest również na Litwie.