20 czerwca 1922 r. - Polska przejmuje Górny Śląsk - Aktualności - Historia i Tradycja

W latach 1919-1921 ważyła się sprawa przynależności państwowej Górnego Śląska, należącego wcześniej do państwa niemieckiego. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. wzmogło działający tam polski ruch narodowy, zwalczany przez niemiecką administrację i wojsko. Walka o wpływy narodowe skutkowała m.in. trzema powstaniami śląskimi w latach 1919 - 1921.

Zorganizowany w celu wyznaczenia nowych granic plebiscyt na Śląsku odbył się 20 marca 1921 r. W głosowaniu dopuszczono udział osób, które wcześniej wyemigrowały ze Śląska. Wobec ściągnięcia z Niemiec blisko 200 tys. emigrantów, głosujący za przynależnością do Polski okazali się mniejszością i stanowili 40,3 proc.

Komisja Plebiscytowa zdecydowała o przyznaniu prawie całego obszaru Niemcom. Jednak po III Powstaniu Śląskim zdecydowano o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska. Z obszaru plebiscytowego do Polski przyłączono 29 proc. obszaru i 46 proc. ludności. W wyniku podziału Górnego Śląska do Polski przyłączono wiele miast i gmin, które w plebiscycie opowiedziały się za przyłączeniem do Niemiec, zaś w granicach Niemiec pozostało wiele gmin, które opowiedziały się za Polską. Z ogólnej liczby mieszkańców podzielonego obszaru (2 112 700 osób) w Niemczech pozostało ok. 1 mln 116,5 tys. (ok. 54%), a do Polski trafiło ok. 996,5 tys. (ok. 46%). Na obszarze odzyskanym przez Polskę oddano w plebiscycie łącznie 514 tys. głosów (43% głosów), w tym za Polską 288 tys. (60% ogółu głosów polskich), a za Niemcami 266 tys. (32% ogółu głosów niemieckich). Z 67 kopalń węgla kamiennego Polska uzyskała aż 53 (w tym 47 czynnych), zaś Niemcy – 14 (w tym 10 czynnych). Polsce przypadły też wszystkie kopalnie rud żelaza (9). Na 15 kopalń rud cynku i ołowiu w Polsce znalazło się 10, natomiast z 18 zakładów koksowniczych 7 zostało w Niemczech. Polsce przypadły również 3 z 4 fabryk brykietów. Niemcy uzyskały jedynie 4 z 9 wielkopiecowych zakładów hutniczych oraz 15 z 37 znajdujących się w nich pieców.

Polsce przydzielono natomiast 7 z 10 hut żelaza, 13 spośród 25 odlewni żeliwa i stali, a także 8 z 13 większych walcowni i stalowni. Spośród 53 większych wykańczalni półfabrykatów z żelaza i stali Polska uzyskała 27. Wszystkie huty cynku, ołowiu i srebra (18) oraz prażalnie blendy cynkowej (13), ubocznie produkujące kwas siarkowy, przyznano Polsce. Z 7 walcowni cynku przy Niemczech pozostały tylko 2. Wreszcie, Polska uzyskała ok. 50% pozostałych zakładów przemysłowych poza branżami górniczo-hutniczą i hutniczo-metalową..

15 czerwca 1922 r. Komisja Międzysojusznicza zawiadomiła rządy Polski i Niemiec, że w ciągu miesiąca powinny objąć przyznane im terytoria Górnego Śląska. Przejmowania kolejnych terenów przez strony konfliktu dokonywano w kilku etapach.

W Katowicach 17 czerwca 1922 r. rozwiązano najpierw miejscową policję, jej miejsce zajęła przybyła z Polski policja piesza, a kilka dni później - konna. 19 czerwca na katowickim Rynku odbyła się parada wchodzących w skład wojsk alianckich oddziałów francuskich i ich wymarsz z Katowic.

Przez kilka dni realizowane zatem były uzgodnione wcześniej konkretne działania formalno-prawne. Odbywały się także pewne uroczystości. Wszyscy jednak oczekiwali przede wszystkim wkroczenia Wojsk Polskich. To był moment decydujący, to miał być punkt zwrotny w dziejach Górnego Śląska. W odezwie Komitetu Przyjęcia Wojska Polskiego, już w pierwszych słowach stwierdzono i głoszono: „Rodacy! Nareszcie wybiła dla nas wolności godzina! Polska obejmuje już przyznaną jej część Górnego Śląska, a we wtorek dnia 20 czerwca przed południem wkroczy na Śląsk wojsko polskie, aby go połączyć z Ojczyzną”.

Na dzień przed wkroczeniem polskiego wojska podpisano akt polsko-francuskiego przejęcia powiatu katowickiego, wtedy też straż na posterunkach granicznych przejęli śląscy powstańcy.

Uroczystość powitania Wojska Polskiego odbyła się 20 czerwca. Polskie oddziały powitały na moście w Szopienicach tłumy ludzi, wśród nich wojewoda śląski Józef Rymer oraz działacz narodowy i dyktator III Powstania Śląskiego, Wojciech Korfanty.

Oddziały polskiej kawalerii pod wodzą gen. Stanisława Szeptyckiego przeszły w kilkukilometrowej defiladzie do rynku w Katowicach. Po drodze ustawiono blisko 30 odświętnie udekorowanych bram powitalnych. Na katowickim rynku odprawiono uroczystą mszę. Zgodnie z odezwą Komitetu Przyjęcia Wojska Polskiego, na czele którego stał Korfanty, Górnoślązacy witali wkraczające Wojsko Polskie szczególnie uroczyście – w sumie w regionie zbudowano ponad 200 triumfalnych bram.

Historycy przytaczają opisy powitania polskich wojsk. Jednym z opisywanych epizodów jest rozbicie łańcucha przez powstańca-inwalidę Juliusza Chowańca, który powiedział: „Pękajcie okowy niewoli, Górny Śląsk jest wolny, armio polska wkraczaj nań i połącz go z Polską”. Wojsko witał ówczesny prezydent Katowic, Alfons Górnik. „Dzielni polscy żołnierze! Pokażcie, że karne Wojsko Polskie jest murem ochronnym dla obywateli miłujących pracę, dla obywateli lojalnych i spokojnych. Powiedzcie światu, że Polska jest krajem praworządnym! Niech żyje Polska i Górny Śląsk” – mówił. Odegrano hymn narodowy i Rotę Marii Konopnickiej.

16 lipca 1922 roku odbyła się w Katowicach uroczystość zjednoczenia Górnego Śląska z Polską przez symboliczne przejęcie ziemi śląskiej przez rząd RP. Podpisano wówczas Akt Objęcia Górnego Śląska przez Polskę.

Późniejsza, sierpniowa wizyta na Górnym Śląsku naczelnika państwa - marszałka Józefa Piłsudskiego rozpoczęła kolejny okres państwowości polskiej w części Górnego Śląska. Marszałek odwiedził kilka miast i odznaczył zasłużonych dla sprawy śląskiej. We wrześniu odbyły się wybory do Sejmu Śląskiego, którego funkcjonowanie w ramach autonomii śląskiej zagwarantowała ustawa konstytucyjna.

Autonomiczne województwo śląskie z Sejmem Śląskim i Skarbem Śląskim stanowiło nieodłączną część Rzeczypospolitej Polskiej, mimo że w okresie przejściowym - do 1937 roku - obowiązywały tam prawa gwarantowane ludności polskiej i niemieckiej na całym Górnym Śląsku przez polsko-niemiecką konwencję genewską z 15 maja 1922 roku.

W następnych latach starano się zachować pamięć o doniosłych wydarzeniach i ludziach w nie zaangażowanych. Honorowano tych, którzy przetrwali, i tych, którzy oddali swe życie. Za prace związane z przeprowadzeniem plebiscytu, za udział w walkach powstańczych, w poszczególnych pułkach, w służbie sanitarnej wielu działaczy otrzymało odznaczenia wojskowe, honorowe, pamiątkowe i okolicznościowe. Już 30 maja 1921 roku Wojciech Korfanty wydał rozporządzenie, którym wprowadzał odznakę „Śląska wstęga waleczności i zasługi” w dwóch klasach: I. za bezpośredni udział w walkach oraz II. „za wytężoną pracę wojskową”. Jej celem było „odznaczenie uczestników
trzech powstań górnośląskich, którzy czynami swymi szczególnie się zasłużyli”. Z czasem przekształciła się w „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” – odznaczenie przyznawane przez Górnośląską Komisję Odznaczeń za udział w walkach powstańczych. Dyplom odznaczenia zaprojektował Stanisław Ligoń. Zatwierdzona w 1925 roku rozkazem Ministra Spraw Wojskowych, „Gwiazda Górnośląska” nadawana była w uznaniu zasług w walce „o wieczyste prawa Śląska piastowskiego”.

Troską otaczano także groby poległych, wznoszono pomniki upamiętniające walczących. Dla zachowania pamięci o bohaterach i ich wysiłku dla następnych pokoleń starano się zgromadzić dokumenty i pamiątki w muzeach oraz przedstawić na okolicznościowych wystawach, a także udokumentować burzliwe wydarzenia tych lat poprzez zbieranie relacji, publikowanie wspomnień i prac naukowych. Staraniom tym przewodził Związek Byłych Powstańców, a później Związek Powstańców Śląskich.

Bibliografia:

1. N. Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków 1989, t.l.
2. Encyklopedia Powstań Śląskich, pod red. Fr. Hawranka, A. Kwiatka, W. Lesiuka, Opole 1982.
3. E. Długajczyk, Zmiana suwerenności na G. Śląsku w 1922 roku, „Zaranie Śląskie”, 1972, z .4,
4. „Goniec Śląski" nr 134, z 18 czerwca 1922 r.
5. Odezwa „Do mieszkańców Województwa Śląskiego” [w:] Powstania Śląskie i plebiscyt w dokumentach i pamiętnikach. Wybór tekstów. Opracowanie Fr. Hawranek, Opole 1980.

Fotografie: NAC, SBC.