82 lata temu podpisano w Moskwie Pakt Ribbentrop-Mołotow
23 sierpnia 1939 r. przedstawiciele dwóch totalitarnych mocarstw - minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop oraz ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRS, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (premiera), Wiaczesław Mołotow - podpisali w Moskwie w obecności Stalina sowiecko-niemiecki pakt o nieagresji wraz z tajnym protokołem dodatkowym, którego konsekwencją był IV rozbiór Polski.
Podpisany przez ministrów spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa tajny protokół dodatkowy, stanowiący integralną część zawartego wówczas paktu o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i ZSRS, składał się z czterech punktów.
W pierwszym z nich zapisano, iż:
„W wypadku terytorialnych i politycznych przekształceń na terenach należących do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa) północna granica Litwy stanowić będzie jednocześnie granicę stref interesów Niemiec i ZSRS. W związku z tym obie strony uznają zainteresowanie Litwy w stosunku do rejonu Wilna”.
Drugi punkt, bezpośrednio dotyczący Polski, brzmiał następująco:
„W wypadku terytorialnych i politycznych przekształceń na terenach należących do Państwa Polskiego granica stref interesów Niemiec i ZSRS przebiegać będzie w przybliżeniu po linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. Kwestia, czy w obopólnym interesie będzie pożądane utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego i jakie będą granice tego państwa, będzie mogła być ostatecznie wyjaśniona tylko w toku dalszych wydarzeń politycznych. W każdym razie oba rządy rozstrzygną tę kwestię na drodze przyjaznego porozumienia”.
Kolejny z punktów odnosił się do obszaru Europy Południowo-Wschodniej. Strona sowiecka podkreśliła w nim swoje zainteresowanie Besarabią (należącą do Rumunii), natomiast strona niemiecka wyraziła całkowity brak zainteresowania, co do tych terenów
W ostatnim punkcie dokumentu stwierdzano:
„Niniejszy protokół będzie traktowany przez obie strony, jako najściślej tajny”.
Przedstawiając okoliczności zawarcia powyższego układu prof. Paweł Wieczorkiewicz pisał:
„Dobry grunt do porozumienia sowiecko-niemieckiego stworzyły podtrzymywane od kwietnia nieoficjalne kontakty polityczne, przykrywkę, dla których stanowiły rozpoczęte nieco później rokowania na temat traktatu handlowego. 21 sierpnia Stalin zaaprobował przyjazd do Moskwy Ribbentropa, warunkując wszakże zgodę na podpisanie traktatu o nieagresji zawarciem dodatkowego porozumienia regulującego interesy obu stron w kwestiach polityki zagranicznej. Niemiecki minister przyleciał do stolicy ZSRS w południe 23 sierpnia. Niebywały w takich razach pośpiech wynikał z faktu, iż Hitler postanowił uderzyć na Polskę w przeciągu trzech dni".
Z kolei prof. Andrzej Garlicki oceniając porozumienie dwóch totalitarnych mocarstw stwierdzał:
„Pakt Ribbentrop-Mołotow nazywa się często IV rozbiorem Polski. Ta nazwa dobrze oddaje jego istotę. Dwa sąsiadujące z Polską państwa zawarły porozumienie dotyczące podziału jej terytorium pomiędzy siebie. Po kilku tygodniach porozumienie to zostało zrealizowane. Pakt Ribbentrop-Mołotow przyniósł Hitlerowi pozornie mniejsze korzyści niż Stalinowi: terytorium polskie na zachód od linii Wisły oraz uznanie Litwy za niemiecką strefę wpływów. Ale Hitler otrzymywał równocześnie - i to było bezcenne - gwarancje neutralności Moskwy w jego konflikcie z Zachodem. Groźba wojny na dwa fronty, przynajmniej w najbliższym czasie, przestawała istnieć dla Niemiec. Obaj partnerzy podpisujący pakt na Kremlu traktowali go, jako rozwiązanie doraźne. Obaj mieli cele o wiele bardziej ambitne niż rozbiór Polski czy podporządkowanie republik nadbałtyckich. Były to cele sprzeczne, dlatego wojna pomiędzy III Rzeszą i Związkiem Radzieckim była nieunikniona”.
Zdaniem niemieckiego historyka prof. Klausa Zernacka, autora książki „Polska i Rosja", po podpisaniu porozumienia z ZSRS:
„Hitler mógł się cieszyć, że oto ma w kieszeni wszystkich swoich przeciwników, obecnych i przyszłych, na Zachodzie i Wschodzie. Zawdzięczał to sprzyjającej postawie Stalina, któremu (...) bliższy chyba był pokój z Niemcami, na dodatek związany z kuszącymi zdobyczami w Polsce, niż bezpieczeństwo europejskie. Toteż sowiecka polityka zagraniczna drugiej połowy lat trzydziestych ponosi jednoznaczną współwinę za podminowanie tego bezpieczeństwa, a w końcu - za katastrofę. Stalin zamierzał rzeczywiście wykorzystać dla Rosji Sowieckiej przyznaną mu przez Hitlera strefę interesów w Europie Środkowo-Wschodniej i przejąć te obszary. Tym samym Związek Sowiecki, zawarłszy pakt z Hitlerem, ma swój istotny udział w II wojnie światowej od jej pierwszego dnia”.
Pakt Ribbentrop-Mołotow był zapowiedzią wojny. Obaj dyktatorzy uzgodnili, oprócz współpracy gospodarczej, podział Europy Środkowo-Wschodniej. Dla Hitlera pakt oznaczał wolną rękę wobec Polski i odsuwał niebezpieczeństwo wojny na dwa fronty. Rewizjonizm Niemiec wobec Polski i zbieżność niemieckiej i sowieckiej polityki skierowanej przeciwko interesom Polski stanowiły fundament polityki obu krajów. W tym czasie Niemcy prowadziły „ukrytą wojnę” przeciwko Polsce, eskalując sytuację w Gdańsku oraz prowadząc za pomocą ówczesnych niemieckich mediów, kłamliwą kampanię propagandową przeciwko Polsce. Przodowały w tym wszystkie niemieckie gazety, i to nie tylko „prasowa tuba” NSDAP czyli „Der Stuermer”, ale także cieszące się względną niezależnością gazety w rodzaju „Frankfurter Zeitung”. To właśnie we „Frankfurter Zeitung”, zaraz po podpisaniu paktu, opublikowano komentarz „Polska prowokacja”, w którym mowa była o „ślepym dążeniu do władzy”, „zaślepieniu” czy „polskim wyuzdaniu” i incydentach granicznych świadczących jakoby o tym, że Polska stanowi zagrożenie dla Europy.
Symbolem współpracy niemiecko-sowieckiej stała się wspólna defilada obu wojsk 22 września w Brześciu nad Bugiem, zorganizowana przy okazji przekazania miasta Sowietom przez III Rzeszę. Niedługo potem zmieniono część postanowień zawartych w sierpniu, pozostawiając Litwę w sferze wpływów ZSRS, przesuwając natomiast obszar niemieckiej okupacji w Polsce z linii Wisły aż po rzeki Bug i San. Po pokonaniu Polski przez Niemcy i Związek Sowiecki, Ribbentrop złożył Stalinowi w grudniu 1939 roku życzenia urodzinowe. Cztery miesiące po zawarciu paktu i 18 miesięcy przed niemieckim atakiem na ZSRR Stalin odpowiedział telegramem, w którym chwalił „scementowaną krwią przyjaźń między obu krajami”.
Źródło:
K. Zernack, Polska i Rosja. Dwie drogi w dziejach Europy, Warszawa 2000,
A. Garlicki, Historia 1815-1939. Polska i świat, Warszawa 2003,
P. Wieczorkiewicz, Historia polityczna Polski 1935-1945, Warszawa 2014.
Fot. Wikimedia Commons.
