Pamiętamy... - Aktualności - Historia i Tradycja

Z okazji zbliżającej się uroczystości Wszystkich Świętych, 31 października 2022 r. przedstawiciele Biura Edukacji Historycznej – Muzeum Policji KGP w imieniu Komendanta Głównego Policji gen. insp. dr. Jarosława Szymczyka, złożyli hołd funkcjonariuszom Policji Państwowej pochowanym na warszawskich Powązkach. Na ich mogiłach zapłonęły znicze, złożono kwiaty a następnie kapelan Komendy Głównej Policji, odmówił modlitwę za zmarłych: 
•    insp. gen. Mariana Borzęckiego, Komendanta Głównego Policji Państwowej w latach 1923-1926; (symboliczny grób na Starych Powązkach kw. 191-6-17), 
•    kpt. Tadeusza Starzyńskiego, kom. Policji Państwowej, Cichociemnego; (Stare Powązki kw. 247-5-10),
•    mjr. Bolesława Kontryma ps. „Żmudzin”, kom. Policji Państwowej, Cichociemnego; (Powązki Wojskowe w Warszawie, Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych).

Upowszechniając wiedzę o historii Policji, przypominamy sylwetki funkcjonariuszy Policji Państwowej, którzy znaleźli miejsce wiecznego spoczynku na warszawskich Powązkach.
***
Marian Gorgoniusz Borzęcki urodził się 8 września 1889 roku w Suwałkach. Był synem Bolesława Borzęckiego i Marii z Rakowskich. Wychowywał się w rodzinie prawniczej. Po skończeniu szkoły średniej poszedł w ślady ojca  kończąc Wydział Prawa Uniwersytetu w Petersburgu. W okresie I wojny światowej przebywał w Warszawie, gdzie w 1915 roku wstąpił do służb porządkowych tworzonych przez warszawski komitet obywatelski początkowo pod nazwą Straży Obywatelskiej, później Milicji Miejskiej. 
Właśnie w niej przeszedł przez kolejne policyjne szczeble kariery: od milicjanta do kierownika sekcji szkoleniowej. Po powstaniu Rady Regencyjnej został Kierownikiem Wydziału Policji w sekcji Administracyjnej tworzonego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Już w połowie listopada 1918 r. został mianowany Naczelnikiem Samodzielnego Wydziału Policji w MSW. Powierzono mu zadanie organizowania państwowej służby bezpieczeństwa dla wszystkich ziem polskich. Stając jako naczelnik na czele Policji Komunalnej, utworzonej dekretem Naczelnika Państwa z dnia 9.01.1919 roku, dał zalążek budowania jednolitej formacji policyjnej.
Ważnym zadaniem było scalenie różnych istniejących na ziemiach polskich struktur aparatu bezpieczeństwa w jeden organizm. Służyły temu podjęte przez niego działania mające na celu włączenie żandarmerii krajowej i Policji wojskowej z terenu  Galicji do Policji Państwowej. Jednocześnie wspólnie ze współpracownikami z Wydziału Policji MSW zajął się opracowaniem prawnych podstaw przyszłej scentralizowanej służby bezpieczeństwa. Wynikiem tych prac było przygotowanie projektu ustawy o Policji Państwowej, a także plany organizacji jej struktur centralnych i terenowych. Potwierdzeniem jego roli w procesie tworzenia nowej formacji, jaką było powstanie Policji Państwowej, było mianowanie go Zastępcą Komendanta Głównego Policji z dniem 1 lipca 1919 roku. Stanowisko to sprawował do 9 listopada 1921 roku. W roku 1920 zajmował się tworzeniem Policji śledczej na wszystkich szczeblach utworzonych struktur policyjnych. Warto podkreślić, że wypracowana struktura nie uległa poważniejszym zmianom na przestrzeni całego okresu przedwojennego.
Następnie przeniesiono go na stanowisko Dyrektora Departamentu Bezpieczeństwa w MSW, a po objęciu w maju 1923 roku urzędu premiera przez Wincentego Witosa został z dniem 1 lipca 1923 roku mianowany Komendantem Głównym Policji Państwowej. Będąc komendantem głównym starał się przestrzegać zasad nieangażowania się Policji w sprawy polityczne i działalność legalnie działających sił politycznych i społecznych. Był zdecydowanym zwolennikiem szerokiego zakresu samodzielności Policji i  przeciwnikiem podporządkowania Policji pod władze administracyjne. W roku 1926 w związku z zamachem majowym, mimo, że Policja nie angażowała się po żadnej ze stron 
i pełniła swoje normalne obowiązki, został aresztowany, a następnie 4 listopada 1926 roku odszedł ze stanowiska. 
W latach 1927 – 1934 był wiceprezydentem miasta Warszawy, a później, wykorzystując swoje wykształcenie prawnicze i zdobyte doświadczenie, pracował jako adwokat. Z chwilą wybuchu II wojny światowej kontynuował działalność społeczną wchodząc w skład Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej. Jesienią 1939 roku podjął działalność konspiracyjną utrzymując ścisłą współpracę z rządem emigracyjnym, zostając jego pierwszym przedstawicielem na kraj. W końcu marca 1940 roku w związku z działalnością konspiracyjną został aresztowany przez Niemców i osadzony na Pawiaku, a następnie w obozie w Sachsenhausen. Po przewiezieniu i osadzeniu w obozie Mauthausen został zamordowany w 1942 r. 

Odznaczenia:
    Order Polonia Restituta III klasy
    Krzyż Walecznych 
    Order Francuskiej Legii Honorowej IV klasy
    Order Korony Rumuńskiej II klasy.

Opracował: Witold Lemański
[data śmierci z dokumentacji obozowej to: 3 czerwca 1940 r.]. – informacja BEH-MP KGP
Bibliografia:
„Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej", red. nauk. prof. Jacek M. Majchrowski przy współpracy Grzegorza Mazura i Kamila Stepana, Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", Warszawa 1994; „Komendanci Główni Policji 1919-1939”, Marek Gajewski wyd. pod red. Krzysztofa Filipowa, Muzeum Wojska w Białymstoku, 1997r. ; Witryna internetowa: pl.wikipedia.org
***
Bolesław Kontrym urodził się 27 sierpnia 1898 roku w majątku Zaturce w powiecie łuckim,  jako syn Władysława i Adolfiny z d. Cichocka. Miał pięcioro rodzeństwa: Marię, Jadwigę, Zofię, Konstantego i Wiktora. Jego dziadek, Tadeusz Kontrym brał udział w powstaniu styczniowym w 1863 roku, ojciec służył w armii carskiej i był dowódcą 11 Czurgujskiego Pułku Ułanów. W 1909 roku dziesięcioletni Bolesław został oddany do carskiej szkoły kadetów w Jarosławiu nad Wołgą. Od 1915 roku rozpoczął karierę wojskową, służąc  od grudnia 1915 roku w 250 pułku piechoty (pp) 63 Dywizji Piechoty, a od czerwca 1916 roku  pełniąc funkcję adiutanta 3 batalionu 127 pp 32 Dywizji Piechoty. Udział w kampanii wojennej przyniósł mu awans na porucznika i odznaczenia: Order Św. Stanisława 3 klasy, Św. Anny 4 klasy, Św. Jerzego 4 klasy- żołnierski. 
W nieustalonych okolicznościach, na przełomie 1917/1918 roku, dołączył jako „ochotnik – szeregowiec” do 2 Korpusu Polskiego, stacjonującego w Besarabii, a następnie po rozbrojeniu pod Kaniowem 11 maja 1918 roku dostał się do niewoli niemieckiej. Po ucieczce został aresztowany i w październiku 1918 roku wcielony do Armii Czerwonej, gdzie był dowódcą 82 pp i 28 półbrygady 10 Dywizji Piechoty. W 1919 roku Bolesław Kontrym ożenił się z Iją Nikołajewą, a w następnym roku urodził mu się syn Władysław. W 1921 roku będąc w stopniu kombryga ( generała brygady), został skierowany na kurs na Akademii Sztabu Generalnego w Moskwie. 
W lutym 1922 roku Bolesław Kontrym nawiązał współpracę z polskim wywiadem wojskowym, a w czerwcu tego samego roku jego żona i syn zostali potajemnie przetransportowani do Polski. Próbował także namówić do powrotu do Polski swojego brata Konstantego Kontryma, który służył jako zastępca dowódcy pułku piechoty w Sybirsku, jednak on postanowił zostać w ZSRR. W grudniu 1922 roku Bolesław Kontrym uciekł do Polski. Ciekawostkę stanowi fakt, że w Związku Radzieckim nie skazano go za szpiegostwo, nie zdegradowano, nie pozbawiono odznaczeń, a jego brat Konstanty nie poniósł żadnych konsekwencji jego ucieczki.
POLICJA PAŃSTWOWA
Po przyjeździe do Polski Bolesław Kontrym starał się o przyjęcie go do czynnej służby wojskowej, jednak bezskutecznie. Został przyjęty do rezerwy w stopniu porucznika piechoty i skierowany do służby w II baonie Straży Granicznej w Nowym Swierżniu. Po rozwiązaniu Straży Granicznej w lipcu 1923 roku kontynuował służbę w stopniu aspiranta w policji granicznej powiatu stołpeckiego, a następnie pełnił obowiązki zastępcy dowódcy i dowódcy 4 kompanii policji granicznej w Rubieżowicach. 
W 1924 roku po kolejnej reorganizacji systemu ochrony granic i powstania Korpusu Ochrony Pogranicza  Bolesław Kontrym objął stanowisko komendanta posterunku Policji Państwowej (PP) w Zwieńcu. Od końca 1924 roku był kierownikiem Ekspozytury Okręgowego Urzędu Śledczego Policji Politycznej w Stołpcach, a następnie, od połowy 1925 roku, w Baranowiczach. Od 1927 roku pełnił funkcję kierownika komisariatu w Baranowiczach, zastępcy komendanta powiatowego w Słonimiu, komendanta powiatowego w Szczuczynie i Nowogródku, a od 1932 roku w Brześciu nad Bugiem. 
W tym samym okresie ukończył Szkołę Oficerską PP w Warszawie, uzyskując awans na stopień podkomisarza.  Od 1934 roku był zastępcą naczelnika Urzędu Śledczego KW PP w Lublinie, zaś od marca 1936 roku kierownikiem Wydziału Śledczego przy Komisariacie I Głównym PP w Białymstoku. Zajmował się przede wszystkim zwalczaniem organizacji komunistycznych w Polsce. Działalność ta będzie stanowiła jeden z zarzutów w śledztwie toczącym się po wojnie przeciwko Bolesławowi Kontrymowi. W 1934 roku otrzymał awans na stopień komisarza oraz w 1935 roku Srebrny Krzyż Zasługi. Odznaczono go także Medalem 10-lecia Niepodległości oraz Medalem za 10 lat Służby. Na początku 1939 roku został mianowany naczelnikiem Urzędu Śledczego PP w Wilnie.
LOSY WOJENNE
W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku, z uwagi na pełnioną rangę w PP  nie został powołany do wojska, ale wysłany z misją dostarczenia do okolic Tarnopola poczty dyplomatycznej wycofującemu się do Rumunii Rządowi RP. W drodze powrotnej do Wilna otrzymał wiadomość o wkroczeniu do Rzeczypospolitej Armii Czerwonej. Zgodnie z rozkazem komendanta wojewódzkiego wileńscy policjanci, w tym Bolesław Kontrym, wycofali się w kierunku granicy polsko-litewskiej i zostali internowani w obozie pod Kownem. Miesiąc później Bolesław Kontrym zorganizował ucieczkę i razem z synem Władysławem przez Tallin, Rygę dotarli na statek Estonia, którym przedostali się do Sztokholmu, a następnie do Londynu i Francji.  
W grudniu 1939 roku komisarz Kontrym zameldował się w sztabie Naczelnego Wodza. Otrzymał przydział do Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich i walczył  w bitwie o Narwik, za co został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Po kapitulacji Francji przedostał się do Tuluzy, gdzie otrzymał zadanie zorganizowania w Marsylii placówki ewakuacyjnej. Z uwagi na sytuacje polityczną i zagrożenie aresztowaniem przeniósł się do obozu wojskowego Camp de Carpiagne, z którego uciekł po kilku dniach. Następnie brawurowo przeprowadził grupę dziesięciu podoficerów lotników przez teren Hiszpanii i  Portugalii do Wielkiej Brytanii. Tam został skierowany do powstającego w Szkocji wojska polskiego. 
Po zgłoszeniu się do pracy w Kraju, odbył kolejno kurs szturmowy i spadochronowy w trakcie którego uległ kontuzji. Po okresie rehabilitacji przeszedł kurs radiowy i przygotowania dywersyjnego, odbył niezbędne przeszkolenie spadochronowe. Był jednym z uczestników pierwszego kursu odprawowego w Audley End w lipcu-sierpniu 1942 roku. Kursy odprawowe miały przygotować skoczków do realiów życia w okupowanej Polsce i w ich trakcie układali oni „legendę”, związaną z nową tożsamością, którą przybierali na potrzeby konspiracji. 7 kwietnia 1942 roku „Żmudzin” został zaprzysiężony na rotę AK przez płk. Michała Protasewicza.  
ZRZUT DO KRAJU
W nocy z 1 na 2 września 1942 roku w ramach operacji lotniczej Smallpox pod dowództwem kpt. naw. Mariusza Wodzickiego kpt. Bolesław Kontrym ps. „Żmudzin”, por. Mieczysław Eckhard ps. „Bocian”, ppor. Michał Fijałka ps. „Kawa”, por. Wacław Kopisto ps. „Kra”, por. Hieronim Łagoda ps. „Lak” oraz por. Leonard Zub-Zdanowicz ps. „Dor” zostali zdesantowani do kraju na placówkę odbiorczą Rogi, położoną pomiędzy miejscowościami Łoś i Bogatki na północny-wschód od Grójca pod Warszawą. 
POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE
„Żmudzin” vel „Bolesław Konopack” otrzymał przydział do Wachlarza, obejmując dowodzenie III Odcinkiem tej organizacji, po aresztowaniu 20 listopada 1942 roku kpt. Alfreda Paczkowskiego ps. „Wania”. Był także współorganizatorem jego zuchwałego odbicia z więzienia w Pińsku 18 stycznia 1943 roku, którą to akcją dowodził inny cichociemny por. Jan Piwnik. W marcu 1943 roku pełnił krótko obowiązki szefa Kedywu Okręgu Brześć AK. 
Następnie pozostawał w dyspozycji Delegatury Rządu RP na Kraj z przydziałem do Głównego Inspektoratu Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa jako szef Służby Śledczej i zastępca inspektora głównego Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Zainicjował powstanie organizacji „Start”, mającej na celu walkę z korupcją i łapownictwem, zwalczaniem konfidentów i bandytyzmu. Używał w tym okresie także pseudonimów „Bielski” i „Cichocki”. Równolegle był współpracownikiem Oddziału II KG AK - kontrwywiadu, a także organizatorem i dowódcą oddziału dyspozycyjnego Delegatury Rządu RP na Kraj o nazwach  „Sztafeta” i „Podkowa”, którego zadaniem była likwidacja agentów Gestapo, Abwehry i innych zdrajców, zgodnie z wydawanymi wyrokami Cywilnego Sądu Specjalnego i Wojskowego Sądu Specjalnego. Oddział ten wykonał około 25 akcji likwidacyjnych oraz kilkanaście akcji rozbrojeniowych. 
W Powstaniu Warszawskim „Żmudzin” walczył w Śródmieściu jako dowódca 4 kompanii w Zgrupowaniu „Bartkiewicza”, broniącej odcinka ul. Kredytowa - Królewska -Pl. Małachowskiego przed niemieckim natarciem postępującym od strony Ogrodu Saskiego. W tym czasie był czterokrotnie ranny. Za swoją odwagę został odznaczony 27 sierpnia 1944 roku po raz trzeci Krzyżem Walecznych, a 15 września 1944 roku orderem Virtuti Militari V klasy. 
Po kapitulacji Warszawy przebywał w niemieckich obozach jenieckich. Po ucieczce 29 kwietnia 1945 roku dotarł przez linię frontu do Papenburga, gdzie stacjonowała 1 Dywizja Pancerna gen. Stanisława Maczka. Po zakończeniu wojny został odznaczony francuskim orderem Croix de Guerre, a 11 czerwca 1946 roku awansowany na majora ze starszeństwem.
W 1947 roku za namową syna Władysława i brata Konstantego, który w grudniu 1945 roku został mianowany generałem brygady Wojska Polskiego, wrócił do kraju i po procedurze rehabilitacyjnej rozpoczął pracę w Dziale Administracyjno-Gospodarczym Centralnego Zarządu Państwowego Przemysłu Fermentacyjnego w Warszawie. Rozwiódł się także żoną Iją i 31 lipca 1947 roku ożenił z Wandą Tupczyną. Został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa 13 października 1948 roku. Był więziony m.in. na ul. Rakowieckiej w Warszawie i poddawany brutalnemu śledztwu. W 1952 roku został skazany na karę śmierci z pozbawieniem praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze. Wyrok został wykonany 2 stycznia 1953 roku. W 1957 r. Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy uniewinnił i zrehabilitował Bolesława Kontryma. 
28 września 2014 roku Instytut Pamięci Narodowej poinformował, że podczas prac ekshumacyjnych w Kwaterze Na Łączce na warszawskich Powązkach zostały znalezione i zidentyfikowane szczątki Bolesława Kontryma. W 2005 roku jego imieniem został nazwany skwer w Warszawie.

kom. Izabela Wójciak, "Mjr Bolesłąw Kontrym" w: "Funkcjonariusze Policji Państwowej - Cichociemni Żołnierze AK",  BHiTP KGP, Warszawa 2016, s. 43-54.

Bibliografia:
1.    Archiwum Akt Nowych (AAN):Komenda Głowna Policji Państwowej w Warszawie sygn. 848
2.    Instytut Pamięci Narodowej : IPN BU 0330/8/1-3;
3.    R. Litwiński, "Korpus Policji w II Rzeczypospolitej. Służba i życie prywatne", Lublin 2007
4.    W. Pasek,  "„Żmudzin” Bolesław Kontrym 1898 – 1953", Warszawa 2006
5.    K. A. Tochman, "Słownik biograficzny cichociemnych", T.I, Zwierzyniec – Rzeszów 2008.
6.    J. Tucholski, "Cichociemni", Warszawa 1985.
7.    J. Tucholski, "Cichociemni. Historia legendarnych spadochroniarzy", Wrocław 2010.
8.    J. Tucholski "Cichociemni i spadochroniarze 1941 – 1956", Warszawa 2009.
9.    www.cichociemni.ovh.org.
***
Tadeusz Starzyński urodził się 8 maja 1903 r. w Kijowie. Jego ojciec – Henryk i matka Maria z domu Bakanowska mieli jeszcze trójkę dzieci: Wandę, Zofię i Jana. W 1922 r. otrzymał świadectwo dojrzałości w Gimnazjum Męskim Filologicznym Spółki Cywilnej Szkoły Średniej (Szkoła Lubelska) w Lublinie. W czasie ofensywy bolszewickiej wstąpił na ochotnika do 23. pułku piechoty, w którym służył od 8 lipca do 27 listopada 1920 r. i walczył na froncie litewsko-białoruskim. W 1922 r. rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie, a następnie przeniósł się na Wydział Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Ostatecznie zdecydować się na prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie.
1 sierpnia 1925 r. Tadeusz Starzyński wstąpił do Policji Państwowej i rozpoczął służbę w stopniu przodownika w powiecie zamojskim, a także węgrowskim. 
Związek małżeński z Marią z domu Parowska zawarł 25 grudnia 1926 r. w Lublinie. Niecały rok później, 14 listopada 1927 r., Starzyńskim urodził się syn – Andrzej, a 20 czerwca 1930 r. urodziła się córka – Jadwiga. 
W 1928 r. Starzyński awansował na starszego przodownika. W tym samym roku został przeniesiony do Lublina na stanowisko komendanta jednego z komisariatów, jednocześnie ukończył jedenastomiesięczny kurs instruktorski, zdobywając w ten sposób kwalifikacje wykładowcy w szkole policyjnej. Początek 1929 r. przyniósł mu awans na aspiranta. We wrześniu tego roku został przeniesiony do Szkoły Policji Państwowej w Mostach Wielkich na stanowisko wykładowcy prawa i dowódcy kompanii. 
W lipcu i sierpniu 1931 r. odbył w Śremie „skrócony kurs Podchorążych Rezerwy Piechoty dla kandydatów na ppor. rez.”. Po przebytym kursie został mianowany podporucznikiem. W 1934 r. ukończył studia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie i został magistrem prawa. W 1936 r. przeniósł się do Warszawy, awansując jednocześnie na podkomisarza. Został przydzielony do Urzędu Śledczego Komendy Wojewódzkiej PP w Warszawie. W lipcu 1937 r. przez 26 dni odbywał ćwiczenia rezerwy w Centrum Wyszkolenia Żandarmerii. W lutym 1938 r. został mianowany zastępcą naczelnika Urzędu Śledczego przy Komendzie Wojewódzkiej PP w Warszawie. Przegląd korespondencji podpisywanej w tym czasie przez Starzyńskiego pozwala stwierdzić, że dużą część śledztw prowadził w sprawie działaczy komunistycznych. We wrześniu 1939 r. został zmobilizowany na wspomnianym stanowisku. Brak jest jednak dokładnych informacji na temat jego losów w pierwszej połowie września. W jednym z listów pisał, że pełnił służbę w Równem w dniu, w którym wkroczyło do miasta wojsko sowieckie (18 września). Podjął wówczas decyzję o ewakuacji i dołączył do wycofującej się kolumny policji dowodzonej przez nadkomisarza (mjr.) Jana Zdanowicza. W ten sposób dotarł do granicy węgierskiej, którą przekroczył 21 września.
Po przekroczeniu granicy z Węgrami, w Poselstwie RP w Budapeszcie prosił o oddelegowanie go do pracy w kraju, prośba została odrzucona. Jego okres internowania rozpoczął się 28 września, w obozie w Nagymaros. Z powodu m.in. ciężkich obtarć nóg 5 października trafił do szpitala w Budapeszcie. 27 października zorganizował ucieczkę ze szpitala. Następnego dnia został wraz z kilkoma współtowarzyszami aresztowany na polecenie Gestapo i zamknięty w obozie karnym w Nagykanizsa. 17 listopada wyjechał z Budapesztu pociągiem wraz z czterema towarzyszami kolejnej ucieczki. 19 listopada, przez Triest, Wenecję, Mediolan i Turyn dotarł do Paryża, gdzie w koszarach przy Boulevard Bessières oczekiwał na weryfikację. Na komisji lekarskiej przyznano mu kategorię C. 1 grudnia Starzyński ostatecznie dostał przydział do obozu w Parthenay, do 2. Dywizji Piechoty, przekształconej potem w 2. Dywizję Strzelców Pieszych, dowodzoną przez gen. Bronisława Prugara-Ketlinga. Od początku 1940 r. Starzyński szefował kompanii w oddziale zapasowym mjr. Józefa Ryszki. Zgłosił się również na ochotnika do polskiej brygady do walk w Finlandii. Jego kandydatura jednak nie została zaakceptowana. W marcu złożył raport w sprawie skierowania go do wywiadu i przerzucenia do kraju lub do Finlandii. Przez cały ten czas nie został zweryfikowany jego stopień wojskowy. W związku z tym złożył raport o nadanie mu stopnia porucznika czasu wojny. 15 marca otrzymał legitymację ze stopniem podporucznika. Następnego dnia przeniesiono go do obozu wojskowego w Les Sables-d’Olonne. Na początku kwietnia dostał zawiadomienie z Parthenay o odmowie mianowania go na stopień porucznika czasu wojny. 4 kwietnia został przeniesiony do obozu w Vichy. 7 czerwca Starzyński trafił do Niort. Podczas badania lekarskiego przed wcieleniem do Legii Oficerskiej został zakwalifikowany jako zdolny do służby. 19 czerwca, w związku ze zbliżającą się kapitulacją Francji, zaczęła się ewakuacja do Saintes i Rochefort. W La Rochelle, 20 czerwca, Starzyński wsiadł na pokład angielskiego transportowca „Alderpool”, który 22 czerwca wpłynął do Plymouth. Kolejnym etapem podróży było Glasgow. Starzyński wraz z innymi żołnierzami przybył tam 29 czerwca. Około 1 lipca wszyscy zostali przeniesieni do Douglas, gdzie przez trzy miesiące spali w namiotach. 18 lipca pojawił się Broughton. W obozie pełnił funkcję „adiutanta grupy piechoty” złożonej z około 300 żołnierzy i dowodzonej przez płk. Tadeusza Münnicha.
We wrześniu, podczas rozpoczętego właśnie naboru, zgłosił się ochotniczo do desantu spadochronowego oraz do formowanych – z myślą o obronie wybrzeży – pododdziałów pociągów pancernych. Ostatecznie dostał przydział do 4. Dywizjonu Pociągów Pancernych (pociąg nr 11). Powstały we wrześniu 1940 r. plan obsadzenia polskimi żołnierzami brytyjskich pociągów pancernych był przynajmniej częściowym rozwiązaniem problemu przeludnienia w polskich obozach i szansą dla żołnierzy bez przydziału, takich jak Starzyński. Pociąg, na którym służył Starzyński skierowano do Aberdeen. Jego załoga dotarła do miasta 10 października i została rozlokowana w domach Szkotów. 
25 marca 1942 r. został odkomenderowany do 1. Dywizjonu Pociągów Pancernych. Rozkazem Sztabu Naczelnego Wodza z dnia 22 grudnia Starzyńskiego przeniesiono do Oddziału Specjalnego Sztabu NW. Wcześniej, bo 18 grudnia podpisał deklarację, którą już trzykrotnie – z własnej inicjatywy – składał w dotychczasowych raportach, a teraz, po raz czwarty, była ona już tylko formalnością: „Zgłaszam ochotniczo swą kandydaturę do użycia mnie do pracy w kraju”. 29 grudnia został zaprzysiężony w Audley End, przyjmując pseudonim „Ślepowron”. 
Starzyński został jednym z instruktorów ośrodka, specjalistą od ustawiania „legend” (tworzenia dla skoczków nowej tożsamości na potrzeby działania w konspiracji) na kursie odprawowym, a potem również kierownikiem Referatu Bezpieczeństwa w Oddziale VI Sztabu NW. O powierzeniu mu tych funkcji zadecydowało zapewne jego doświadczenie przedwojenne. W opinii z kwietnia 1943 r. wystawionej przez szefa Oddziału VI płk. Michała Protasiewicza można przeczytać: „Wytrzymałość fizyczna i nerwowa – dobre. Duża ambicja osobista i czynu. Obowiązkowość ideowo pojęta. Wysoki poziom wiedzy ogólnej. Posiada zdolności kierownicze i wychowawcze. Patriotyzm i lojalność – bez zarzutu”. Swoje obowiązki w 1943 r. dzielił pomiędzy pracę w Audley End i udział w kursach, na których sam się uczył (m.in. technik kontrwywiadowczych). Po rocznej przeszło pracy w Sztabie NW uzyskał zgodę na skok do kraju. Starzyński musiał przekazać swoje czynności w Oddziale VI do 8 lutego. Od 16 lutego miał pozostawać w gotowości do wylotu w Wydziale A (Wydział Łączności Lądowej) w Londynie. Został awansowany na porucznika ze starszeństwem od 1 marca. Z Londynu przetransportowano go do Głównej Bazy Przerzutowej w Brindisi we Włoszech. W ramach operacji lotniczej „Weller 7” w nocy z 8 na 9 kwietnia Tadeusz Starzyński wykonał skok z samolotu Consolidated Liberator B na placówkę odbiorczą „Jodła” położoną 12 km na północny wschód od Dobieszyna (pow. kozienicki).
W okupowanej Polsce Tadeusz Starzyński wylądował jako Tadeusz Parowski urodzony 8 maja 1893 r. w Grodnie (pseudonimy: „Ślepowron”, „Narcyz”, „Gzyms”). Po standardowo przewidzianej aklimatyzacji, która trwała kilka tygodni, przydzielono go do Referatu 997 Wydziału Kontrwywiadu i Bezpieczeństwa Oddziału II Komendy Głównej AK, gdzie zajmował się rozpracowywaniem struktury organizacyjnej, personaliów i metod pracy niemieckich organów bezpieczeństwa. Podczas powstania warszawskiego, niektóre źródła wskazują, że „Ślepowron” pozostawał w dyspozycji dowódcy Wydziału. Po kapitulacji powstania Starzyński nie wyszedł od razu z Warszawy. Być może był odpowiedzialny za zabezpieczenie i ewakuację dokumentów. Po opuszczeniu stolicy skierował się do Kielc, Krakowa i Częstochowy. Do Warszawy powrócił w marcu 1945 r. i rozpoczął pracę jako radca w Ministerstwie Poczt i Telegrafów. Prawdopodobnie nadal był w konspiracji (DSZ i „WiN”).
26 listopada 1945 r. Tadeusz Starzyński został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Najpierw przewieziono go do siedziby MBP, a następnie do więzienia mokotowskiego przy ul. Rakowieckiej. Śledztwo prowadził m.in. Józef Różański – pod koniec 1945 r. kapitan i kierownik IV Wydziału Samodzielnego MBP, a w 1947 r. już pułkownik i Dyrektor Departamentu Śledczego MBP. Brutalne przesłuchania i szantaże miały wymusić konkretne zeznania. 30 lipca 1946 r. sporządzono akt oskarżenia, w którym Starzyńskiemu zarzucano: udział w „nielegalnych związkach Armia Krajowa – Delegatura Sił Zbrojnych i Wolność i Niezawisłość” celem „usunięcia przemocą ustanowionych organów władzy zwierzchniej narodu”; prowadzenie wywiadu na terenie Ministerstwa Poczt i Telegrafów; kontakt z oficerem brytyjskiego wywiadu; bezprawne posiadanie broni palnej; „używanie za autentyczne podrobionych dokumentów na zmyślone nazwisko Parowski Tadeusz”. 17 września 1946 r, Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał go na 15 lat więzienia. Starzyńskiemu nie doręczono aktu oskarżenia, przeczytali mu go funkcjonariusze służby więziennej. W marcu 1947 r., w związku ze skutkami tortur jakim był poddany w czasie śledztwa, zdecydowano o przeprowadzeniu operacji chirurgicznej przez lekarzy będących więźniami. Zabieg ten spowodował u Starzyńskiego trwałe kalectwo. 28 listopada 1947 r. odbyła się druga rozprawa, ze względu na wcześniejszą apelację prokuratora Najwyższego Sądu Wojskowego. WSR na posiedzeniu w więzieniu na Rakowieckiej, w gabinecie zastępcy naczelnika więzienia, rozpatrzył jeszcze raz sprawę Starzyńskiego i wymierzył mu karę śmierci. Po ponownej rewizji prokuratora NSW orzekł o błędnej kwalifikacji czynu, zastosowaniu amnestii i skierował sprawę do rozpatrzenia jeszcze raz przez WSR w Warszawie. 27 kwietnia 1948 r. prawomocny wyrok sądu wojskowego skazywał Starzyńskiego ponownie na 15 lat więzienia. Do odbycia kary skierowano go do więzienia we Wronkach.
Tadeusz Starzyński więziony był ponad siedem lat w pojedynczej celi. W styczniu 1955 r. komisja lekarska, biorąc pod uwagę bardzo zły stan zdrowia, czasowo zwolniła go z więzienia, udzielając mu rocznego urlopu w celu leczenia. 4 maja 1956 r. Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy na podstawie ustawy o amnestii karę 15 lat więzienia zmniejszył do 10 lat i darował jej pozostałą część. Następnie, 7 września Sąd Najwyższy w Warszawie, rozpatrując wniosek obrońcy Starzyńskiego o wznowienie postępowania, uchylił wszystkie dotychczasowe wyroki i skierował sprawę ponownie do Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy. Jednak 13 marca 1958 r. Sąd Najwyższy uznał za nieważne poprzednie postanowienie i przekazał sprawę Najwyższemu Sądowi Wojskowemu, uznając, że dla rozpatrzenia wniosku oskarżonego właściwy może być jedynie sąd wojskowy. Na koniec, 18 grudnia 1958 r. Zgromadzenie Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego uchyliło wszystkie dotychczasowe wyroki WSR i NSW i umorzyło postępowanie karne.
Tadeusz Starzyński w 1959 r. otrzymał dożywotnią rentę wojskową. Ze względu na jej niską wysokość oraz wstrzymywanie jej wypłat z powodu podjęcia dodatkowej pracy, odwoływał się do Najwyższego Sądu Wojskowego, domagając się odszkodowania. Sąd oddalił jednak jego żądania. 1 stycznia 1969 r.  Starzyński przeszedł na emeryturę. Zmarł 26 kwietnia 1970 r. Został pochowany na Starych Powązkach ze skromną inskrypcją: „Cichociemny”.
Bibliografia
1.    Archiwum Akt Nowych, Komenda Główna Policji Państwowej, sygn.230, 431, 503, 829, 875.
2.    Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), akta kontrolno-śledcze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego dot. Tadeusza Starzyńskiego, sygn. 01236//397.
3.    AIPN, akta  Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w sprawie odszkodowawczej Tadeusza Starzyńskiego, sygn. 942/3091. 
4.    AIPN, Spuścizna Tadeusza Starzyńskiego, sygn. 3571/1-24.
5.    AIPN, kartoteka osób pozostających w zainteresowaniu PP, sygn. 2437/1.
6.    Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, akta studenckie Tadeusza Starzyńskiego, sygn. 14198.
7.    Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego, akta personalne Tadeusza Starzyńskiego, sygn. 1602.
8.    Studium Polski Podziemnej w Londynie (dalej SPP), teczka personalna Tadeusza Starzyńskiego, sygn.Kol. 23/270.
9.    SPP, zespół SK (Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza), sygn. 556.
10.    Funkcjonariusze Policji Państwowej – Cichociemni  żołnierze AK, Warszawa 2016.
11.    R. Litwiński, Korpus Policji II Rzeczpospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin 2007.
12.    K. Śledziński, Cichociemni. Elita polskiej dywersji, Kraków 2012.
13.    K.A. Tochman, Słownik biograficzny cichociemnych, t. IV , Zwierzyniec-Rzeszów 2011.
14.    J. Tucholski, Cichociemni. Historia legendarnych spadochroniarzy, Wrocław 2010.
15.    Strona Fundacji im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej, http://fundacjacichociemnych.pl/#, (dostęp 24.03.2018).

Autor: Grzegorz Trzyna