FUNKCJONARIUSZE POLICJI PAŃSTWOWEJ II RP – WIĘŹNIOWIE JEDNEGO Z NAJCIĘŻSZYCH WIĘZIEŃ ŚLEDCZYCH GESTAPO – WARSZAWSKIEGO PAWIAKA - Aktualności - Historia i Tradycja

Już w październiku 1939 roku na Pawiak zostali przywiezieni pierwsi Polacy, aresztowani jako zakładnicy, natomiast kolejni już jako „przestępcy polityczni”. Wśród nich było wielu funkcjonariuszy Policji Polskiej, działających w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. Od tego czasu więzienie było stale przepełnione, a egzekucje więźniów i transporty do obozów koncentracyjnych systematycznie opróżniały cele. W dniu 13 sierpnia 1944 roku odbyła się ostatnia egzekucja więźniów z Pawiaka, zamykająca nieprzerwane pasmo zbrodni niemieckich.
W historii więzienia politycznego warto przywołać w pamięci akcję z 23/24 kwietnia 1906 roku, kiedy uwolniono 10 więźniów z Pawiaka, a zorganizowane działanie przeprowadzili bojownicy z PPS-u, na czele z Janem Tomaszem Jurem-Gorzechowskim. Po 12 latach od tych wydarzeń, już jako rotmistrz legionów w dniu  11 listopada 1918 roku Jur-Gorzechowski został mianowany komendantem Milicji Miejskiej w Warszawie, a następnie dyrektorem Policji Komunalnej i szefem Wydziału Bezpieczeństwa MSW.
„Pawiak pomścimy” – to jedno z tych haseł, które najczęściej pojawiało się na murach budynków okupowanej Warszawy. Ciężkie więzienie u zbiegu Dzielnej i Pawiej natychmiast urosło do rangi symbolu terroru i okrucieństwa. W latach 1939–1944 na Pawiak trafiło 100 tys. więźniów, głównie politycznych. Około 37 tys. zostało zamordowanych, a 60 tys. osób przewieziono do obozów koncentracyjnych i przymusowej pracy.
W tym miejscu należy wspomnieć insp. gen. Mariana Gorgoniusza Borzęckiego, byłego komendanta głównego Policji Państwowej w latach 1923-1926, a później wiceprezydenta miasta Warszawy. Po wybuchu II wojny św. M. Borzęcki podjął działalność konspiracyjną, lecz w końcu marca 1940 roku został przez Niemców aresztowany i osadzony na Pawiaku. Następnie przewieziony do obozu w Sachsenhausen, a wkrótce potem osadzony w obozie Mauthausen, zmarł 3 czerwca 1940 roku.Do funkcjonariuszy, którzy przeszli przez więzienie Gestapo należał również mjr Bolesław Buyko, przed wybuchem II wojny św. nadkomisarz i zastępca komendanta P.P. m.st. Warszawy. W początkach grudnia 1939 roku zorganizował wraz z ppłk. Marianem Stefanem Kozielewskim konspiracyjny Państwowy Korpus Bezpieczeństwa (PKB). Na czele, jako komendant główny PKB stanął wówczas ppłk M. Kozielewski, natomiast szefem sztabu został mjr B. Buyko, który wspominał tę sytuację następująco:
(…) Z tych prac konspiracyjnych musiała pewna część wiadomości przeniknąć do Gestapo, gdyż w dniu 6 [7] maja 1940 r. aresztowano w mieszkaniach prywatnych nad ranem wszystkich oficerów P.P. m. Warszawy (służba mundurowa) i osadzono 68 oficerów w więzieniu na Pawiaku .
M. Kozielewski na początku okupacji niemieckiej wprowadził do konspiracji swojego brata Jana Kozielewskiego, który w podziemiu używał nazwiska Jan Karski. W 1939 roku bracia przygotowali pierwszy raport, dotyczący sytuacji w okupowanej Polsce, który został przekazany premierowi Rządu RP na Uchodźstwie Władysławowi Sikorskiemu. Ppłk PPol. Marian Kozielewski został aresztowany podczas „Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej”  
7 maja 1940 roku z grupą 68 oficerów PPol. m. Warszawy i osadzony na Pawiaku. Następnie zesłany do Oświęcimia w sierpniu 1940 roku i w połowie 1941 uwolniony wrócił do Warszawy. Wśród policjantów, którzy również zostali aresztowani 7 maja 1940 roku z grupą oficerów i osadzeni na Pawiaku, znaleźli się m.in.: mjr PPol. Bronisław Buła - zesłany do Oświęcimia, gdzie wkrótce zmarł, kpt. PPol. Piotr Kruk - zesłany do Oświęcimia i uwolniony w następnym roku z M. Kozielewskim, powrócił do Warszawy. Jednak w październiku 1943 roku Gestapo wpadło na ślad jednej z grup konspiracyjnych w ramach Policji kierowanej przez kierownika XVII Komisariatu PPol. w Warszawie, kpt. Piotra Kruka i ponownie został aresztowany z grupą współpracowników. Pod koniec października 1943 roku w publicznej egzekucji u zbiegu ulicy Kruczej i Nowogrodzkiej kpt. Kruk został rozstrzelany z  grupą 20 osób; por. PPol. Stanisław Salecki - zesłany do Oświęcimia, jednak dzięki staraniom kpt. Przymusińskiego i nadzorcy mjr. Hohenauera w pierwszej połowie 1941 roku został z paroma oficerami uwolniony (m.in. Kozielewskim). Również mjr PPol. Studencki podzielił los kolegów zesłanych do obozu, jak i kpt. PPol. Ludwik Schneider - osadzony na Pawiaku, lecz kolejnego dnia zwolniony by zapewnić ciągłość pracy warszawskiej policji. Były kom. P.P. Szymon Wacław Wykowski, jako aktywny działacz Związku Walki Zbrojnej i komórki wywiadu Tajnej Armii Polskiej, także został aresztowany przez Niemców 7 maja 1940 roku i osadzony na Pawiaku. Po kilku tygodniach zwolniony, z narażeniem własnego życia, wyprowadzał z getta i ukrywał ludność żydowską. Aresztowany ponownie, przebywał w więzieniu do 27-28 maja 1942 roku. Kom. Wykowski został zamordowany podczas zbiorowej egzekucji 223 osób w Lasach Sękocińskich. Wśród  zamordowanych na Pawiaku funkcjonariuszy P.P. należy wspomnieć ppor. PPol. Józefa Kołodzieja - ofiarę masowych mordów na terenie Pawiaka w maju 1943 roku i ppor. PPol. Ryszarda Stołkiewicza. Listę więźniów z Pawiaka powiększył Feliks Rokicki - aspirant Policji Państwowej, były referent do spraw sportu Komendy Głównej Policji Państwowej, który podczas II wojny św. działał w Związku Walki Zbrojnej oraz Państwowym Korpusie Bezpieczeństwa. Na Pawiaku osadzono również Gustawa Jana Walesińskiego – aspiranta P.P., byłego wykładowcę w Szkole dla Szeregowych P.P. w Żyrardowie i Mostach Wielkich oraz dowódcę Kompanii Rezerwy P.P. w Warszawie, który podczas niemieckiej niewoli działał w organizacji niepodległościowej Komenda Obrońców Polski. W styczniu 1941 roku do więzienia śledczego również trafiła p. Janina Czarkowska, która w latach 1927-1932 była zatrudniona jako wywiadowczyni w Brygadzie Obyczajowej P.P. w Warszawie. Podczas okupacji w 1939 roku razem z komendantem Lucjanem Przybyszem ps. „Szczepan”, na Marymoncie organizowała młodzież do walki z okupantem. J. Czarkowska została wówczas aresztowana jako przestępca polityczny i osadzona na Pawiaku przez 8 miesięcy. Podczas Powstania Warszawskiego brała czynny udział jako sanitariuszka.
Funkcjonariusze Policji Państwowej, którzy przeszli przez mury Pawiaka i z honorem do końca trwali przy policyjnym ślubowaniu, swą przykładną służbą i lojalnością wobec Ojczyzny, zapracowali na pamięć i nieustający szacunek kolejnych pokoleń.
 
    gł. specjalista
    Małgorzata Ewa Rosen

Bibliografia:
1. Archiwum Akt Nowych w Warszawie,  Komisja Rehabilitacyjno-Kwalifikacyjna dla b. funkcjonariuszów P.P.
2. Bartoszewski W., Warszawski Pierścień Śmierci 1939-1944. Terror hitlerowski
w okupowanej stolicy, Warszawa 2008.
3  Hempel A., Policja granatowa w okupacyjnym systemie administracyjnym Generalnego Gubernatorstwa 1939-1945, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987.
4. Historia-Ludzie-Pamięć, praca zbiorowa, red. T. Skoczek, Warszawa 2016.
5. Kusiński B., Dwudziestopięciolecie uprowadzenia 10 więźniów z „Pawiaka”, „Na Posterunku” 1931, nr 29, s. 528-533, Biblioteka Narodowa.

Groby na terenie byłego więzienia Pawiak 1947 r.

Teren byłego więzienia Pawiak 1947 r.

Teren byłego więzienia Pawiak. Warszawa 1947 r.

Teren byłego więzienia Pawiak. Wizyta delegacji ze Sztokholmu. Warszawa 1947 r.