WITRAŻE Z KOMENDY GŁÓWNEJ POLICJI PAŃSTWOWEJ - Z kart historii - Historia i Tradycja

Przeglądając 47. numer przedwojennej gazety policyjnej „Na posterunku” z dnia 17 listopada 1934 roku, znajdujemy artykuł opisujący obchody Święta Policji Państwowej, które przypadało 11 listopada, w Święto Niepodległości. W obszernym tekście, opisującym bogaty program uroczystości, natrafiamy na ciekawy fragment:

„Trzeba zaznaczyć, że Sala Honorowa od roku ubiegłego zmieniła swój wygląd, nabierając charakteru właściwego swemu celowi. W trzy okna sali wstawiono piękne, barwne witraże artysty mal. Gronowskiego. Środkowy witraż reprodukujemy w ilustracji.”

Sala Honorowa została otwarta w siedzibie Komendy Głównej Policji Państwowej, znajdującej się przy ulicy Nowy Świat 67 w kompleksie kamienic zbudowanych w latach 1834-47 przez Andrzeja Zamoyskiego. Nazywano je potocznie Domem Interesów Andrzeja Zamoyskiego lub Pałacem Zamoyskich. Kamienice te wybudowano na posesjach, na których znajdowały się pałace wielkiego hetmana koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, „większy” i „mniejszy”.

Ciekawostką jest, że 9 września 1863 roku, w czasie powstania styczniowego, z okna pałacu członkowie Żandarmerii Narodowej rzucili bombę na namiestnika carskiego Fiodora Berga, przejeżdżającego Nowym Światem. W odwecie żołnierze rosyjscy splądrowali pałac. Mieszkańców wygnano, a ich mienie zostało wyrzucone na bruk, przeniesione pod pobliski pomnik Mikołaja Kopernika i spalone. Z mieszkania Izabeli Barcińskiej, siostry Fryderyka Chopina, wyrzucono fortepian kompozytora. To wydarzenie opisał Cyprian Kamil Norwid w wierszu „Fortepian Szopena”. Budynki Pałacu Zamoyskich przejęły potem władze carskie, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości swoją siedzibę znalazły tu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komenda Główna Policji Państwowej.

Wracając do tematu Sali Honorowej - jej uroczyste otwarcie nastąpiło 20 czerwca 1931 roku. Sala znajdowała się na drugim piętrze, nad bramą główną budynku Komendy. Od strony ulicy Nowy Świat drzwi balkonowe, które prowadziły na balkon nad bramą główną oraz dwoje okien Sali, były wysokie, zakończone formą półkola. Plan pomieszczenia znajdujemy w Rozkazie Wewnętrznym Komendy Głównej Policji Państwowej nr 220, z dnia 29 października 1938 roku odnośnie przeprowadzenia uroczystości z okazji Święta Policji.

W numerze 26. gazety policyjnej „Na posterunku”, z 1931 roku obok relacji z uroczystości otwarcia widnieje także opis jej wystroju. Ściany Sali pokrywały:

„[…] wmurowane marmurowe tablice, na których w kolejności dat wyryte zostały imiona i nazwiska poległych na służbie policjantów, których liczba od odzyskania Niepodległości po rok bież. [ący] zawiera już 501 nazwisk.” Co roku, do wybuchu II Wojny Światowej, na Święto Policji Państwowej odsłaniano uroczyście kolejne tablice z nazwiskami poległych na służbie w danym roku policjantów. Na fryzie obiegającym salę był wyryty napis: „Pamięci tych, którzy w służbie Rzeczypospolitej oddali życie wierni do końca swemu obowiązkowi.” Między pustymi jeszcze wtedy oknami stała na postumencie rzeźba głowy Marszałka Piłsudskiego, autorstwa Antoniego Miszewskiego.

W cytowanej na początku artykułu notatce znajdujemy informację, że w 1933 roku w trzech oknach Sali Honorowej pojawiły się witraże, czyli dekoracje okienne wykonane z różnokolorowych płytek szkła łączonych najczęściej ołowiem, autorstwa malarza Gronowskiego.

Co do samych witraży z Komendy Głównej Policji Państwowej, z artykułu gazety policyjnej „Na posterunku” z 1934 roku wiemy, że było ich trzy. Z zachowanych zdjęć Sali Honorowej najlepiej jest przedstawiony witraż centralny. Widać na nim uskrzydloną boginię zwycięstwa Nike, unosząca się nad postacią umierającego wojownika. Bogini dzierży w prawej ręce gałązkę wawrzynu, z którego wykonywano zwykle wieńce laurowe, symbol zwycięstwa. Półleżąca postać wojownika ma na głowie hełm, który jest stylizowanym na ówczesny policyjny, a w ręce trzyma rózgi liktorskie. W starożytnym Rzymie liktorzy stanowili osobistą ochronę władców w czasach królewskich oraz w czasach republiki. Wokół sceny, na wstędze, powtórzono sentencję z fryzu, który znajdował się między oknami a sufitem:

„PAMIĘCI TYCH KTÓRZY W SŁUŻBIE RZECZYPOSPOLITEJ ODDALI ŻYCIE WIERNI DO KOŃCA SWEMU OBOWIĄZKOWI”.

Witraże boczne są niezbyt wyraźnie przedstawione na zdjęciach z „Na posterunku” nr 46, z 1938 r. oraz z relacji z wizyty przedstawicieli policji węgierskiej w tym samym roku.

Na zdjęciach dołączonych do artykułu, prezentowanego w gazecie policyjnej „Na posterunku” z 1938 roku przed witrażem na postumencie stoi już inna rzeźba. Jest to popiersie Marszałka, prawdopodobnie autorstwa rzeźbiarki Wiktorii Jacynowej, żony generała Jana Jacyny, rodzonej siostry Stefana Ossowieckiego, znanego przedwojennego jasnowidza. Po obydwu stronach na wysokich postumentach spoczywały znicze, zapalane z okazji Święta Policji oraz oficjalnych wizyt w Komendzie Głównej Policji Państwowej, kiedy to goście oddawali cześć poległym na służbie policjantom.

Warto tu przybliżyć postać malarza Tadeusza Gronowskiego. Był to jeden z najlepszych przedwojennych polskich grafików, specjalizujący się w sztuce użytkowej, zwłaszcza w projektowaniu plakatów oraz znaków towarowych i reklamowych. Tadeusz Lucjan Gronowski w 1929 roku zaprojektował znak rozpoznawczy dla Polskich Linii Lotniczych Sp. z o.o. „LOT”, słynnego stylizowanego żurawia w locie, który z niewielkimi modyfikacjami do dzisiaj jest logiem naszego narodowego przewoźnika lotniczego. Pracownia artysty znajdowała się w jego rodzinnym domu, w kamienicy Bentkowskiego przy ulicy Nowy Świat 49, niedaleko Komendy Głównej Policji Państwowej.

Trudno jest ustalić, gdzie wykonano witraże na podstawie projektu Tadeusza Gronowskiego. Możliwe, że wykonanie witraży zlecono w jednej z warszawskich firm witrażowych, cieszących się renomą w kraju. Być może w warsztacie samego mistrza witrażu, w „Pracowni Artystycznej Witrażu i Mozaiki Franciszka Białkowskiego” przy ulicy Polnej 48, specjalizującej się w realizacji monumentalnych zleceń, głównie w obiektach sakralnych oraz użyteczności publicznej. Franciszek Białkowski zmarł w 1928 roku, ale jego pracownia działała jeszcze kilka lat po jego śmierci. Innym „podejrzanym” jest „Pracownia Artystyczna Witraży i Mozaiki Skibiński & Sobotowski”, funkcjonująca pod adresem: ul. Sienna 5/7 w Warszawie. A może któryś ze znanych warsztatów z innego miasta w Polsce? Aby potwierdzić te fakty wymagane są dalsze badania zachowanych archiwów i studia porównawcze.

Witraż, jak i budynek Komendy Głównej Policji Państwowej uległy zniszczeniu we wrześniu 1939 roku w wyniku niemieckich bombardowań. Znajdowało się tu dowództwo obrony Warszawy. Zniszczeniu uległa także pracownia Tadeusza Gronowskiego oraz zakłady wytwarzające witraże w Warszawie.

Może kiedyś uda się zrekonstruować taki witraż by zdobił współczesną siedzibę Komendy Głównej Policji?

Podziękowania:

Polskie Linie Lotnicze „LOT” za możliwość wykorzystania w artykule logo PLL „LOT” autorstwa Tadeusza Gronowskiego,

Katarzyna Malinowska, kustosz Muzeum Ksawerego Dunikowskiego w Białymstoku za pomoc w identyfikacji rzeźb głów Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Źródła:

Danuta Czapczyńska-Kleszczyńska, „Działalność Franciszka Białkowskiego i Władysława Skibińskiego. Przyczynek do badań nad dziejami warszawskich pracowni witrażowniczych”, Sacrum et decorum. Materiały i studia z historii sztuki sakralnej. Nr 5, 2012 r.,

https://journals.ur.edu.pl/setde/article/view/4924

Małgorzata Giermaz, „Tadeusz Gronowski. Mistrz polskiego plakatu”, 11 kw. 2022, https://sztukipiekne.pl/tadeusz-gronowski-mistrz-polskiego-plakatu/

„Obchód Święta Policji Państwowej”, Na posterunku, nr 47, 17 listopada 1934, CRISPA,

„Otwarcie Sali Honorowej w Komendzie Głównej Policji Państwowej.” Na posterunku nr 26, 27 czerwca 1931, CRISPA,

Rozkaz wewnętrzny Komendanta Głównego Policji Państwowej Nr. 220 / 29 października 1938 rok,

Archiwum Akt Nowych, Sygnatura 2/349/2/2.4/573,

Adrian Sobieszczański, „Witraże w warszawskich kamienicach i budynkach użyteczności publicznej.” Stolica, Nr 5 – 6, maj – czerwiec 2025, str. 64 – 71,

Dominik Zieliński, „Tadeusz Gronowski – nie słyszeliście? A powinniście!”, 29 listopada 2020, https://brief.pl/tadeusz-gronowski-nie-slyszeliscie-a-powinniscie/

O historii logo Lotu: https://www.lot.com/pl/pl/odkrywaj/o-lot/lot-logo-zuraw

Autor Karol Karasiewicz

Red. POstasz.