GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA. CZĘŚĆ I. WYBÓR MIEJSCA
„Kto jesteś ty – nie wiem. Gdzie dom twój rodzinny – nie wiem, kto twoi rodzice – nie wiem i wiedzieć nie chcę i wiedzieć nie będę aż do dnia sądnego. Wielkość twoja w tem, żeś nieznany”
Tymi słowami żegnał nieznanego żołnierza ks. prałat Antoni Szlagowski w czasie nabożeństwa żałobnego w Archikatedrze Warszawskiej, przed ostatecznym pochówkiem w krypcie pod kolumnadą Pałacu Saskiego 2 listopada 1925 r.
Idea upamiętnienia poległych żołnierzy na polach bitew Wielkiej Wojny, czyli I wojny światowej stała się żywa tuż po jej zakończeniu. Wśród jej wielu przejawów najbardziej powszechnym stało się tworzenie grobów nieznanego lub bezimiennego żołnierza.
Jeden z pierwszych takich grobów powstał we Francji. Pomysłodawcą był Fryderyk Simon, działacz i prezes licznych towarzystw patriotycznych, który w czasie wojny stracił trzech synów. Dzięki jego aktywnemu działaniu już w drugą rocznicę zakończenia I Wojny Światowej, 11 listopada 1920 r., wybrano jedną spośród ośmiu trumien bezimiennych żołnierzy, poległych pod Verdun, a następnie uroczyście złożono ją w paryskim Panteonie, miejscu spoczynku bohaterów narodowych Francji. W ten sposób oddano hołd nieznanemu żołnierzowi. Po kilku miesiącach trumnę uroczyście przeniesiono do krypty pod Łukiem Triumfalnym na placu Gwiazdy w Paryżu. W drugą rocznicę przeniesienia zwłok nieznanego żołnierza nad płytą zapłonął wieczny ogień. (Hübner-Wojciechowska Joanna, Grób Nieznanego Żołnierza, 1991 r.)
Za przykładem Francuzów 11 listopada 1920 r. w głównej nawie opactwa Westminster w Londynie uroczyście pogrzebano szczątki nieznanego brytyjskiego żołnierza.
Wkrótce, w wielu krajach zaczęto organizować podobne uroczystości. Każdy naród za punkt honoru przyjął sobie stworzenie własnego grobu nieznanego żołnierza, poległego na polach bitewnych Wielkiej Wojny.
W Polsce podobna idea narodziła się w tym czasie, kiedy powstawały groby nieznanych żołnierzy w Paryżu, w Londynie czy w innych krajach. Jednak niepewna sytuacja polityczna – wojna z bolszewikami, powstania śląskie – nie pozwoliły na realizację tego pomysłu od razu. Co prawda już w czerwcu 1921 roku powstał Komitet Uczczenia Poległych 1914 – 1920, jednak problemy natury organizacyjnej i finansowej sprawiły, że działania ograniczyły się do ufundowania kapliczki w katedrze Św. Jana w Warszawie, wg. projektu Stefana Szyllera. W następnych latach żywo debatowano nad stworzeniem czegoś bardziej okazałego. Dyskutowano nad potencjalnym miejscem spoczynku nieznanego żołnierza, nad formą grobu, nad tym kto ma wykonać projekt oraz nad źródłami finansowania. W dyskurs zaangażowały się władze państwowe, magistrat Warszawy, organizacje wojskowe, stowarzyszenia kombatanckie i społeczne.
Nim ostatecznie podjęto decyzję o lokalizacji Grobu doszło do sensacyjnego wydarzenia. Wczesnym rankiem 2 grudnia 1924 r., przed pomnik księcia Józefa Poniatowskiego ktoś „podrzucił” płytę z piaskowca o wymiarach dwa i pół metra na metr, o grubości 15 cm, z wyrytymi słowami: „Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę”. Udało się ustalić, że płytę wykonano w warsztacie Romana Lubowicza. Jej koszt wyniósł tysiąc złotych polskich. Bardzo długo nie można było ustalić fundatora. Dopiero w 1928 r. wyszło na jaw, że płytę ufundowało związane ze środowiskami prawicowymi Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej. Przy płycie umieszczona była także urna, w której zapłonąć miał znicz, ufundowana przez obywatela miasta Warszawy Emila Rauera. Emil Rauer był patriotą, działaczem społecznym, sportowym i politycznym. Walczył w czasie I wojny światowej i w obronie niepodległości, kiedy to między innymi pełnił funkcję inspektora wydziału Straży Obyczajowej oraz działał w Straży Kolejowej. W 1921 r. został jednym ze współzałożycieli firmy Przemysł Metalowy „Granat” Spółka Akcyjna w Warszawie, w której wykonano tę urnę.
Nim dokonano wyboru miejsca wyłoniono twórcę Grobu Nieznanego Żołnierza. Został nim Stanisław Kazimierz Ostrowski artysta powszechnie znany i ceniony w kraju i za granicą.
W atmosferze napięcia Rada Ministrów na posiedzeniu w dniu 25 stycznia 1925 r., na wniosek Ministra Spraw Wojskowych gen. Władysława Sikorskiego uchwaliła ostatecznie, że najodpowiedniejszym miejscem wiecznego spoczynku nieznanego żołnierza będzie kolumnada Pałacu Saskiego, rozdzielająca plac Saski i Ogród Saski. (Hübner-Wojciechowska Joanna, Grób Nieznanego Żołnierza, 1991 r.). Decyzja ta znowu wywołała polemikę społeczną, nierzadko wzbogacaną złośliwymi komentarzami, w których sugerowano, że Grób Nieznanego Żołnierza ma znajdować się za ogonem konia, na którym siedzi Józef Poniatowski. Chodziło o ustawiony w 1923 r. na placu Saskim, rewindykowany z Rosji pomnik księcia Poniatowskiego, bohatera Księstwa Warszawskiego z czasów wojen napoleońskich, dłuta Bertela Thorvaldsena, autora między innymi pomnika Mikołaja Kopernika.
Podczas dyskusji nad ostateczną lokalizacją Grobu Nieznanego Żołnierza 22 marca 1925 r. w Łodzi odsłonięta została Płyta Grobu Nieznanego Żołnierza. Pomnik w Łodzi stał się pierwszym tego rodzaju symbolicznym upamiętnieniem w Polsce. Płytę zaprojektował wspomniany Stanisław Kazimierz Ostrowski.
Ostatecznie na miejsce doczesnego spoczynku Nieznanego Żołnierza wybrano Pałac Saski. W okresie międzywojennym Pałacem Saskim określano kompleks połączonych kamienic, zbudowany na zlecenie rosyjskiego kupca Iwana Skwarcowa w latach 1839 – 1842 według projektu architekta Adama Idźkowskiego. Kamienice zostały zbudowane na miejscu wcześniej istniejącego tu Pałacu Saskiego, ufundowanego przez królów polskich z dynastii Wettinów. W okresie międzywojennym w gmachu Pałacu Saskiego miał swoją siedzibę Sztab Generalny Wojska Polskiego.
Po wybraniu miejsca spoczynku nieznanego żołnierza zawarto porozumienia z władzami miasta stołecznego Warszawy, zwłaszcza z miejskim konserwatorem zabytków, co do lokalizacji i warunków budowy. Powołano dwie komisje: artystyczną, nadzorującą wybudowanie grobowca oraz tę, która miała być odpowiedzialna za organizację i przebieg uroczystości ekshumacji i złożenia ciała do grobu. Kolejnym krokiem było ustalenie terminu uroczystości. Początkowo planowano ją na 3 maja 1925 r. Potem przesunięto na 15 sierpnia. Ostatecznie wybrano datę 2 listopada, czyli Dzień Zaduszny, uznając ten termin jako najlepszy z racji tego, że listopad był uważany za miesiąc pamięci narodowej.
Przygotowania do uroczystego odsłonięcia Grobu Nieznanego Żołnierza przebiegały dwutorowo.
Po pierwsze, trzeba było przygotować kolumnadę, stworzyć miejsce spoczynku poległego.
Po drugie, trzeba był spośród wielu pobojowisk dokonać wyboru jednego, z którego miano dokonać ekshumacji ciała nieznanego żołnierza. Następnie przewieźć do Warszawy i uroczyście pochować na miejsce ostatecznego spoczynku.
Rozpoczęły się prace adaptacyjne w kolumnadzie pałacu według koncepcji artystycznej i pod kierunkiem Stanisława Ostrowskiego. Najpierw wykonano projekty płyty i jej otoczenia w kolumnadzie. W październiku 1925 r. rozpoczęto już właściwe prace budowlane. Zbudowano kryptę, w której miały spocząć szczątki nieznanego żołnierza. Zakrywała ją płyta, wykuta w szarym polskim kamieniu z wyrytym tekstem. Tekst ten był dwukrotnie zmieniany. Ostatecznie brzmiał: „Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę”. Posadzka kolumnady wykonana była z czarnego polerowanego granitu. U wezgłowia artysta Stanisław Ostrowski umieścił znicz, który miał oświetlać płytę. Przestrzenie między arkadami od strony placu Saskiego i Ogrodu Saskiego zamknięto ażurowymi kratami, na których umieszczono centralnie na ogrodzeniu - po prawej stronie grobu przedstawienie Krzyża Walecznych, po lewej Krzyża Virtuti Militari. Żeliwne detale zdobnicze wykonano w warszawskiej firmie Braci Łopieńskich. Na czterech filarach od strony grobowca zamieszczono cztery czarne, granitowe tablice z wyrytymi polami bitew. Biuro Historyczne Ministerstwa Spraw Wojskowych 20 czerwca 1925 r. zatwierdziło treść tablic uwzględniającą dwa okresy: 1914–1920 i 1918–1920, z wyrytymi nazwami miejsc i datami bitew, gdzie polski żołnierz przelewał swoją krew. U podnóża kolumn umieszczono znicze, będące mniejszą wersją głównego znicza. Na ścianach, zamykających kolumnadę od północy i od południa umieszczono panoplia czyli „łupy”, jedna z emblematami walk powstańczych, druga walk armii Polski niepodległej. (Hübner-Wojciechowska Joanna, Grób Nieznanego Żołnierza, 1991 r.)
Prace przy budowie pomnika przebiegały w ciszy i skupieniu, w atmosferze smutku i zadumy. Same arkady zasłonięto rusztowaniami od strony placu i Ogrodu Saskiego.
2 listopada 1925 roku ciało bezimiennego żołnierza zostało uroczyście złożone w krypcie kolumnady Pałacu Saskiego. Tak powstał Grób Nieznanego Żołnierza. Opis przebiegu uroczystości znajdziemy w drugiej części tego artykułu.
Wraz z placem Saskim oraz stojącym przed nim pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego powstał wyjątkowy obszar pamięci narodu polskiego, gdzie będzie czczona pamięć tych którzy przelewali krew za wolność Ojczyzny. Jedyną niechcianą pamiątką po czasach zaboru rosyjskiego był stojący centralnie na placu sobór pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego. Zbudowany w latach 1894 – 1912 miał być symbolem carskiej dominacji nad Polakami. Po odzyskaniu niepodległości cerkiew została rozebrana w latach 1921 – 1927.
Dzięki temu powstała przestrzeń, w której odbywały się różne masowe wydarzenia, takie jak defilady lub rewie Wojska Polskiego oraz uroczystości z okazji świąt państwowych – na przykład – rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja, Święta Niepodległości, imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego.
Uroczysta wizyta przy Grobie Nieznanego Żołnierza stała się obowiązkowym wręcz elementem w programach oficjalnych wizyt przedstawicieli innych państw w Polsce.
Dla Policji Państwowej złożenie kwiatów na Grobie Nieznanego Żołnierza oraz defilada w tym miejscu były ważnymi elementami obchodów święta Policji Państwowej, które przypadało 11 listopada. Zwykle już w przeddzień święta Komendant Główny Policji Państwowej wraz przedstawicielami całej formacji składali wieńce przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Najbardziej zasłużeni funkcjonariusze byli dekorowani medalami, odbywały się defilady jednostek Policji Państwowej.
Tekst Karol Karasiewicz / Wydział Edukacji Historycznej GKGP
Redakcja Ostasz / Wydział Edukacji Historycznej GKGP
Literatura:
Hübner-Wojciechowska Joanna, Grób Nieznanego Żołnierza, 1991 r.